‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

(Oybek. «Qutlug‘ qon»)
171-mashq.
« 0 ‘zbek tilining izohli lug‘ati» (Moskva, «Русский язык» 
nashriyoti, 1981-yil, 
2-jild)dan 
ona, diyor, yurt, maskan, o ‘yla
so'zlariga 
berilgan izohlarni o ‘qing va ular haqida bahs yuriting.
N a m u n a:
Vatan [a] 1. Kishi tug‘ilib o ‘sgan va uning fuqarosi hisoblangan 
m am lakat, ona yurt: Ona-Vatan, U lug‘ Vatan.
2. Kishining tug‘ilib o ‘sgan o ‘lkasi, shahri yoki qishlog‘i, yurt, diyor: 
Bulbul cham anni sevar, odam Vatanni.
3. Turar joy, boshpana, maskan, uy: o ‘ziga vatan qurmoq.
172-mashq.
M atnni o'qing. Tarixda yaratilgan yana qanday lug‘atlami 
bilasiz. Shu haqda so‘zlab bering.
Atoqli tilshunos olim M ahm ud Koshg‘ariyning «Devon-u lug'otit 
turk» asari turkiy xalqlarning ilk lug‘ati sanaladi.
M uallif uni 1072-yilda yoza boshlagan va 1074-yilda yozib tugatgan. 
Bunga qadar u bir necha o ‘n yillar davomida Chin (Xitoy)dan tortib to 
Rum (Vizantiya)ga qadar bo‘lgan ulkan hududda yashovchi turkiy 
qabilalarni birm a-bir o ‘rganib chiqqan. Bu haqda uning o ‘zi shunday 
deb yozadi:
— 
M en turklar, turkm anlar, o ‘g ‘izlar, chigillar, yag'molar, qirg‘iz- 
larning shaharlarini, qishloq va yaylovlarini ko‘p yillar kezib chiqdim, 
lug‘atlarini to ‘pladim. M en bu kitobni maxsus alifbe tartibidagi hikmatli 
so‘zlar, sa’jlar, maqollar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy parchalar 
bilan bezadim.
250
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu ishda m isol tariq asid a tu rk larn in g tilid a q o ‘llanib kelgan 
sh e’rlaridan, shodlik va m otam kunlarida q o ‘llaniladigan hikm atli 
so‘zlaridan, m aqollaridan keltirdim.
Devon ikki qismdan iborat: «Muqaddima» va «Lug‘at».
U ndan m ehnat va marosim qo ‘shiqlari, o ‘gitnom alar, m unozara 
shaklidagi to ‘rtliklar, Alp E r T o‘nga (Afrosiyob) marsiyasi kabi ajoyib 
adabiy yodgorliklar o ‘rin olgan.
«Devon-u lug'otit turk» bitm as-tuganm as ilm manbayidir.
15.2. E N S IK L O P E D IK (Q O M U S IY ) L U G ‘ATLAR VA 
ULARDAN FO Y D A LA N ISH
Ensiklopedik (qomusiy) lug‘atda turli xil tarixiy voqealar, 
|
tarixiy shaxslar, ilmiy tushunchalar va boshqalar o ‘z ifodasini
•
topadi. Umuman, ensiklopedik lug‘a tla r m a’lum bir xalqning 
m adaniy-m a’naviy, ilmiy-amaliy, siyosiy-iqtisodiy hayotiga doir 
barcha tushunchalarni qamrab oladi va bu tushunchalar unda 
o ‘z izohini topadi.
Qomusiy lug‘atlarni yaratish uzoq davom etadigan, mashaqqatli 
ish sanaladi. Unga kiritiladigan maqolalar tushunarli, ravon tilda berilishi, 
ular turli-tum an kartalar, sxemalar, rangli va oq-qora rasmlar, atoqli 
shaxslarning portretlari bilan bezatilishi lozim.
Misol uchun 14 jildli 0 ‘zSEning 1-jildini tayyorlash ishida 14 aka- 
demik, 13 akadem iyaning m uxbir a ’zosi, 
88 fan doktori, professor, 
539 fan nomzodi va boshqa ko'plab mutaxassislar qatnashgan. Unda 3350 ta 
maqola mavjud. Mazkur jild ustida 1965—1971-yillar mobaynida tayyorlov 
ishlari olib borilgan.
1971—1980-yillar oralig‘ida 0 ‘zSEning 14 jildi nashrdan chiqqan. 
0 ‘sha davr uchun bu juda katta voqea edi, lekin ushbu qomusiy lug‘atdagi 
ko‘plab maqolalar bugungi kun talabiga javob bermaydi, eskirdi. Ularni 
qayta ishlash, mustaqillik mafkurasi nuqtayi nazaridan yoritish lozim 
b o iib qoldi. Shu tufayli 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 
« 0 ‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi»ni yaratish to ‘g‘risida maxsus qaror 
qabul qildi. Ana shu qaror asosida 2000—2006-yillarda 12 jildli « 0 ‘zbekiston 
Milliy ensiklopediyasi» yaratildi.
Toshkent shahrida ensiklopedik lug‘atlar va kitoblarni nashr etish 
bilan shug‘ullanayotgan alohida m uassasa — « 0 ‘zbekiston M illiy 
ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti faoliyat ko‘rsatmoqda.