‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

(Abdurauf Fitrat)
YETAKCHI M ORFEM A
S o ‘zning tub ma’noli qismiga 
asos
deyiladi. Asosda qo‘shimchalar
qo‘shish natijasida turli xil ma’nolar yuzaga chiqariladi. 
Masalan: 
tin-ch,
tin-ish, tin-ch-lik, tin-im-siz, be-tin-im
kabi so‘zlarning asosi «tin» so‘zidir, 
lekin qo‘shimcha qo‘shilishi bilan m a’no o ‘zgarib bormoqda.
Ayrim so'zlar tarixiy taraqqiyot natijasida o ‘zining tub — asos qismini 
o‘zgartirishi, boshqacha shaklga kirishi mumkin. 
Yomg‘ir (yom -g‘it), ko'mir
(k o ‘m-mir), olg'a (ol(d)-ga)
kabi so‘zlami asos va qo‘shimcha qismga ajratib 
bo'lmaydi. Turkiy tillarda, jum ladan, o ‘zbek tilida ham asos ko'pincha 
birinchi bo‘lib keladi. Masalan: 
tadbirkor, toy-choq
va h.k.
Bir asosdan yasalgan s o ‘zlar asosdosh sanaladi: fikrdosh, fik riy,
hamfikr, fikran
singari. Ba’zi hollarda asosdan oldin ham qo ‘shim cha 
q o ‘shilishi mumkin. Masalan: 
bexabar, nodavlat, serhashamat, b a m a ’ni.
Bunday qo'shimchalar, asosan, sifat so'z turkumida uchraydi. Biror narsaga 
egalikni 
(badavlat, baquvvat, serfarzand, serqatnov)
yoki ega emaslikni 
(beibo, behayo, n oo‘rin, nomard)
bildiradi.
Q o'shim cha qo'shilishi bilan ba’zan asosda o'zgarish ro'y berishi 
mumkin.
1. Tovush tushadi: 
past-ay, 
sust-ay, 
o ‘rin-a 
▼ 
▼
▼
pasay, 
susay, 
o'rna 
116
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2. Tovush o ‘zgaradi:
ong-la, 
son-a,
quvna-q
3. Tovush orttiriladi:
angla,
u-ga,
sana,
shu-da,
quvnoq
bu-dan
unga, 
shunda, 
bundan