‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V

erkin  mavzuli,  y o ‘naltirilgan  va  aniq  ssenariyli  disput 
turlari mavjud b o ‘lib, b u  tanlangan mavzuga va m unozara guruhlarining 
m u lo q o t  tajribasiga  bog‘liqdir  („ d is p u t“  so'zining  Iug‘aviy  m a’nosi  - 
„fikrlayapm an“ ,  „ to rtish ay ap m an “ ,  degan  m a’noni bildiradi).  Kichik
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

guruhlardagi  m unozaralardagi  asosiy  n arsa  —  guruh  a ’z o la rin in g  
tanlangan  m avzu  xususiyatiga  q arab ,  h a r  b irin ing   o ‘z  fikr  m u lo -  
hazalarini oxirigacha bayon etish im koniyatlarining borligidir.  B u nday  
guruhda boshlovchi ham  qatorda o ‘tirib,  m avzuning yechimi b a ta m o m  
hal b o ‘lm aguncha faol  m uloqotlam ing  ishtirokchisi b o ‘lishi  m u m k in . 
Lekin asosiy rol guruhning a ’zolariga yuklanganligini va bevosita a jra - 
lib chiqqan norasm iy lider asosiy bahs yurituvchi b o ‘lishi m um kinligini 
unutm asligi  zarur.  Bunday  m unozaralar  turli  sharoitda,  k o ‘p in c h a  
bahs ishtirokchilari uchun tabiiy sharoitlarda (m asalan, sinfda, tala b ala r 
auditoriyalarida,  ish xonalarida v a b .q .)  o ‘tkazilsa,  maqsadga m u v o fiq  
b o ‘ladi.
Agar bahslashuvchilar guruhi  od atd agidan   kattaroq hajm da  ( m a ­
salan,  30  kishigacha) b o ‘lsa,  unda  m u n o zaran i uyushtirishning o ‘zig a 
xos tom oni bor.  Bu holda bahs guruhi shartli ravishda  uchga b o iin a d i. 
Birinchi  guruh  — 
„fikrlarni jam lovchilar“  —  generatorlar  g u ru h i 
deyiladi;  ikkinchisi  — 
„tanqidchilar“  va  u chinchi  guruh  —  „fikrlarni 
tezlatuvchilar  —  katalizatorlar“  deb  ataladi.  H a r bir ajralgan  g u ru h - 
ninig  o ‘ziga  xos  funksiyalari  bor:  „g en erato rlar“  o ‘rtaga  ta sh la g a n  
m uam m o yoki bahs mavzusi bo‘yicha o ‘zlaridagi barcha fikrlarni o ‘rtaga 
xolis  tashlaydilar.  G uruh  a ’zolaridan  biri,  lider  ulam i jam lab,  fik rla r 
ikkiga bo‘lingan taqdirda ham ulami um um lashtirib bayon etadi.  S o ‘n g ra 
o ‘yinga „tanqidchilar“ kirishadi.  U lam ing vazifasi — eshitgan fikrlariga 
tanqidiy  m unosabat  bildirish,  ya’ni  tan q id iy   nuqtai  n azard an   u la r 
ichidagi  „m ag‘z in i“  va  „puchak“  fikrlarni  saralash.  S hundan  k e y in  
vaziyatga  qarab,  yana so‘z  „generatorlar“  ga  yoki  „katalizatorlar“  g a 
berilishi m um kin.  Bildirilgan fikr va takliflarda m abodo hisobga o lin m ay  
qolgan jih atlar yoki  noo‘rin  fikr b o is a ,  yoki  m ohiyatan  shu  m av z u g a  
aloqador  b o ig a n ,  lekin  ikkala  to m o n   hisobga  olmagan  b iro r  j ih a t  
aniqlansa,  to m o n lar diqqatini  aynan  shunga  qaratishi  kerak.  S o ‘n g ra  
„tezlatuvchilar“  bahsni  davom  ettirishga  ruxsat berib,  agar u n i  y a k u n  
qilish  taqo zo   qilinsa,  ikkala  guruhnnig  o ‘yiniga  xolis  baho  b e rg a n  
holda  m unozarani  to ‘xtatishi  m um kin.  U lar,  ko ‘pincha  ikkala  g u ru h  
uch un   xolis  orbitirlar  —  „hakam lar“  rolini  o ‘ynaydilar.
M ak tab d a  b ir  sin f  doirasida  yoki  ta la b a la r  guruhida  a x lo q iy  
m a ’naviy  m avzuda  bahs  uyushtirganda,  yuqoridagi  usulni  q o i l a s h  
im koniyati  b o ‘lsa,  suhbatdoshlar 
uchburchak  shakldagi  b e r k   sto l 
atrofiga o ‘tirishlari mumkin.  Demak, bahslashuvchilam ing joylashishlari 
ham  b u   o ‘rinda  m a ’Ium aham iyat kasb etadi.
K atta  guruh lard a  bahs  yoki  m u n o za ra   uyushtirilganda,  b o s h -  
lovchining  roli,  ayniqsa,  kattadir.  C h u n k i  u   h a r  bir  guruhdagi  t o r -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tishuvlar  va  fikr  alm ashinuvlam ing  boshida  turm og‘i,  kerak  b o ‘lsa, 
u la r  faoliyatini  m aqsadga  muvofiq  tarzda y o ‘naltirib  turm og‘i  lozim. 
K ichik guruhdagidan farqli ularoq, katta guruhlarda boshlovchi u yoki 
b u   ichki  guruhga  yon  bosm asligi  yoki  ulam i  o ‘zining  shaxsiy  fikriga 
m ajburan ergashtirmasligi  kerak. Aks holda,  u  o ‘zining faoliyati bilan 
boshqalar tashabbusiga salbiy ta ’sir ko‘rsatishi va bahsning yo‘nalishini 
buzib q o ‘yishi m um kin.
5.4.  Interfaol  t a ’Iim  usullaridan  nam unalar