|
shifokor, saraton, qorason, hay 'at, bo ‘hron, muht; yorliq, taftish
singari turfa
sohalarga oid terminlar bugungi kunda millat vakillari tilida faol ishlatilmo-
qda. Xullas, istiqlol tufayli anchagina eskirgan so‘z va istilohlar o‘zbek tili
lug‘at tarkibidan qayta o‘rin egalladi va ular millat vakillarining kundalik
muloqati uchun zamr vazifani bajarishda xizmat qilmoqda.
Terminologiyaga doir adabiyotlarda ta’kidlanishicha, motivlanmagan,
ya’ni belgili terminlar o ‘z tarkibiga tilda mavjud tub leksik birliklar,boshqa
tillardan kirgan o ‘zlashmalar, kalkalar, shuningdek, o ‘z so‘zlardan seman
tik (metonimik) ko‘chim orqali hosil bo‘lgan terminlami qamrab oladi.
0 ‘zlashmalaming har qanday til taraqqiyoti va boyishi qonuniyatin-
ing manbalaridan biri ekanligi sir emas) 0 ‘zlashtirish jarayoni murakkab
hodisa bo‘lib, lingvistik hamda ekstralingvistik omillar bilan chambar-
chas bogiangan. Ijtimoiy - siyosiy, tijoriy-iqtisodiy, diniy munosabatlar,
madaniy aloqalar, bir tildan boshqa tilga qilinadigan adabiy tarjimalar va
sh.k. natijasida u yoki bu til lug‘at tarkibida o ‘zlashmalar paydo bo‘ladi.
Tabiiy, ushbu hodisa boshqa qarindosh bo‘lmagan tillardan kirgan katta
111
miqdordagi o‘zlashmalarga ega o ‘zbek adabiy tili uchun ham taalluqlidir.
Uzoq muddatli tarixiy taraqqiyot davomida o ‘zbek xalqi o ‘zga xalq
va millatlar bilan mustahkam siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ilmiy va lisoniy
munosabatlarda bo‘lgan. Bunday aloqlar natijasida o ‘zbek adabiy tilining
lug‘at tarkibi yangi tushunchalar hamda realiyalar hisobiga yanada boyidi
va boyib bormoqda. O'zbek adabiy tiliga kelib chiqishi nuqtai nazaridan
turfa va rang-bararang so‘zlar o ‘zlashgan.
Kalkalash so‘z o ‘zlashtirishning oliy shakli bo‘lib, tilning bugungi
kundagi lug‘at tarkibi kengayishi va boyishida juda faolligi allaqachon
aniqlangan.
Kalkalash jarayoni o‘zbek tilining barcha terminologik sistemalariga
xos bo‘lib (Shaaxmedov, 1974), asosan ikki m a’lum, ya’ni: a) sturuktur
(so‘z yasash), b) semantik kalka turi orqali reallashadi. Bu tizimda, shub-
hasiz, struktur kalkalar yetakchilik qiladi. Struktur (so‘z yasash) kalkalar
sirasiga o ‘zbek adabiy tili vositalari yordamida boshqa tillarga oid mod-
ellardan, ulaming morfologik qismlarini tarjima qilish bilan yasalgan ter
minlar kiradi. Muayyan tilning leksik - so‘z yasash materiallari negizida
hosil qilingan struktur kalkalar tom m a’nodagi o ‘zlashma hisoblanmaydi
(Tixonov 1991; 136).
Hozirgi o ‘zbek terminologiyasi tizimida chet tillarga xos elementlam-
ing alohida miqdori mavjud bo‘lib, ulami kalkalashga hech qanday hojat
yo‘q. Masalan,
telefon, telegraf, traktor, tank, izotop, indikator, orden, bolt,
arfa, ring, xokkey, departament, parlament, mina, import, eksport, anten
na, armatura, prokuror, aerobus, avtobus, metro, ampermetr, motor, di-
zel, astronavt, mexanik, radiotexnik, proton, neytron, elektron, radioaktiv,
distributiv, audiovizual, identifikatsiya, autentifikatsiya, retranslyatsiya,-
divergensiya, dissimilyatsiya, iyeroglif, diftong
kabi ruscha-baynalmilal
xarakterdagi ko‘pgina terminlar tarkiban o‘ta rang - barang bo‘lib, texnika,
ilm-fan, madaniyat, san’atning hamma sohalarini qamrab olgan. Bunday
yuzaga kelishni ifodalovchi hamda muttasil rivojlanuvchi terminlar qatla-
mi o ‘zbek tilining mulkiga aylangan. Hozirgi paytda ham tayyor terminlar-
ni о ‘zlashtirish jarayoni o ‘z faolligini saqlab qolmoqda.
Ayni chog‘da, o ‘zbek tili ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy
va sh.k. sohalari terminologiyasi tizimida o ‘zbek tili qonunlariga bo‘ysun-
gan holda muayyan qismi o ‘zbek tilining so‘z yasovchi elementlari bilan
almashtirilgan ulkan miqdordagi ruscha-baynalmilal terminlar qo‘llanmo-
qda.
1 12
So‘z yasovchi suffiksi o ‘zbek tili affiksi bilan almashtirilgan o‘zlash-
ma - terminlar.
Rus tili terminologiyasi tarkibining salmoqli ulushini so‘z yasovchi
suffikslar bilan yasalgan, motivlangan tenninlar tashkil qiladi (Istoriya
leksiki russkogo literatumogo yazika 1981; 152-166).
So‘z o‘zlashtirish jarayonida kam miqdordagi terminlar so‘z yasovchi
suffikslari bilan birga o‘zlashtiriladi
(metallist, militarist, motorist, nig-
ilist, sotsialist, oportunist, kommunist
va sh.k.). Biroq aksariyat hollar-
da terminlar yasashda qatnashgan suffikslar o ‘zbek tilining aynan bir xil,
o‘xshash affikslari bilan almashtiriladi.
So‘z yasovchi suffikslari
-chi
affiksi bilan almashtirilgan terminlar
a)
-ist: tank-chi
(tankist),
traktor-chi
(taktorist),
shtanga -chi
(shtangist),
parashyut-chi
(parashyutist),
roman-chi
(romanist),
torpe-
da-chi
(torpedist),
radiometr-chi
(radiometrist),
monarxiya-chi
(monarx-
ist),
futbol-chi
(futbolist),
signalchi
(signalist) va h. k.;
b)
-nik: transport-chi
(transportnik),
montaj-chi
(montajnik),
neft-chi
(neftyanik),
desant-chi
(desantnik) va h. k.;
v)
-shik: armatura-chi
(armaturshik),
twmel-chi
(tunnelshik),
tram-
vay-chi
(tramvayshik),
falsovka-chi
(falsovshik; falsovshitsa),
postanov-
ka-chi
(postanovshik),
signal-chi
(signalshik) va h. k.;
g) -
chik
:
proxod-chi
(proxodchik),
raketa-chi
(raketchik),
razvedka-chi
(razvedchik),
prokat-chi
(prokatchik),
parketchi
(parketchik) va h. k.;
d)
-ovshik// -Ishik: kran-chi
(kranovshik),
seyalka-chi
(seyalshik),
nivelirovka-chi
(nivelirovshik),
shtamp-lovchi, shtampovka-chi
(shtam-
povshik) vash.k.;
y)
-yor: lift-chi
(liftyor),
bashnya-chi
(bashnyor),
eksport-chi
(eks-
portyor),
import-chi
(importyorA
boks-chi
(boksyor) va h. k.;
j )
-tor: aviasiya-chi
(aviator),
eksperiment-chi
(eksperimentator),
ek-
spropriasiya-chi
(ekspropriator),
evakuasiya-chi
(evakuator),
dekorasi-
ya-chi
(dekorator) va sh.k.;
i)
-sk (iy): gvardiya-chi
(gvardeyskiy; gvardeyets),
polisiya-chi
(polit-
seyskiy) va h. k.;
k)
-smen: rekord-chi
(rekordsmen),
sport-chi
(sportsmen),
polisiya-chi
(polismen),
yaxta-chi
(yaxtsmen) vah. k.
1) -
ant: diversiya-chi
(diversant) va h. k.
Shunday qilib, shaxs oti, muayyan kasb-hunar egasi nomi hamda shax-
sning holati, ahvoli, vaziyatini ifodalovchi ruscha suffikslami o ‘zbekcha
113
(turkiyy
-chi
affiksi bilan almashtirish natijasida quyidagi jihatlar voqcla-
nadi: a) ruscha-baylalmilal so‘zning asosi o ‘zgarmagan holda yangi ter
min yasaladi (
respublika-chi -
respublikanets,
dozimetr-chi -
dozimetrist,
medalchi-
medalist); b) o‘zlashma asos shakli to‘la tiklangandan so‘ng
yangi termin yuzaga keladi(
seleksiya - chi -
seleksioner,
seyalka - chi -
seyalshik) va sh.k.
Do'stlaringiz bilan baham: |
