Ўзбекист онда з амонавий интенсив о

ксилема 
қатлами билан бирга 
флоэма қатлами орқали ҳам 
ташиб етказиб бера олади. 
Кальций флоэма қатлами орқали ҳаракатлана 
олмайди. Кальций миқдори баргларда йиғилишда 
давом этаверса, калий, мисол учун, барглардан 
ривожланаётган мевалар томон ҳаракатланаётган 
шакарга қўшилиб кўча олади. Баргларга тушади-
ган кальций моддаси мева гўштли қисми тарки-
бидаги кальций миқдорини ошириш учун етарли 
эмас. Шу сабабдан мева таркибидаги кальций 
миқдорини ошириш учун кальцийли воситаларни 
тўғридан-тўғри меваларга пуркаш зарур. 
Юқори ҳарорат ва сувсизлик (қурғоқчилик) мева-
ларга бораётган кальций оқимини сув билан бирга 
барг томон йўналтириши мумкин, сабаби — барг-
лар меваларга қараганда 10 баробар тезроқ сув 
буғлантиради ва уларни сув билан таъминлаб туриш 
эса зарур. Иссиқ, қуруқ ва шамолли об-ҳаво шаро-
итида (дарахтларда сувга талаб кучаяди) кальций 
умуман меваларга етиб бормаслиги, баъзан, ҳатто 
мевалар таркибидаги кальций чиқариб юборилиши 
ҳам мумкин. Теримидан 3 ҳафта аввал ҳаво исиб ке-
тиши натижасида мева таркибидаги кальцийнинг 20 
фоиз миқдори йўқотилиши мумкин. 
Гарчи бошқа омиллар ҳам аҳамиятга эга бўлсада, 
мисол учун дарахтнинг кучли ўсиш суръати ва 
кам ҳосил солиши (барг/мева нисбатининг юқори 
бўлиши), мевалар бузилиши кўпинча об-ҳавонинг 
нотабиий ўзгариши ва натижада меваларга сув-
сизлик ёки иссиқдан азият етиши оқибатида рўй 
беради. Демак, баҳор, ёз ва кузда ҳаво ҳарорати 
ноодатий тарзда кескин кўтариладиган бўлса, ме-
валарни сақлаш даврида муайян муаммолар юза-
га келишини олдиндан айтиш мумкин. 
Данакли мевалар таркибидаги кальций миқдори, 
одатда, меъёрда бўлади. Дарахтлар ўсиш суръати 
юқори бўлган ҳолатлар бундан мустасно. Кам ҳосил 
солиниши ва ёки баҳорда азотли ўғит солиш дарахт-
лар ўсиш суръатини сезиларли даражада оширади. 
Натижада эса, илдиз орқали сўрилган кальций янги 
ўсаётган новдаларга йўналтирилиши мумкин. 
Олма мевалари таркибида кальций моддаси-
нинг кам бўлиши мева ўзаги сувланишига сабаб 
бўлиши мумкин. Мева ўзаги сувланиши олма ме-
валарига хос бўлган бузилиш тури бўлиб, эти ва 
ўзак қисми қисман ёки бутунлай қотиб, шаффоф 
тус олади. Кучли кўринишларида эса, шаффоф 
мева ўзагини олма ташқи томонидан ҳам кўриш 
мумкин бўлади. Мева ўзаги сувланиши мева сифа-
тини бузиб, кейинроқ сақлаш давомида ёки ундан 
кейин мевани чиритади. 
Мева таркибида кальций етишмовчилиги нати-
жасида юзага келадиган бузилишларнинг барчаси 
кальцийнинг дарахт бўйлаб тақсимланишига боғлиқ. 
Кальций меъёрини таъминлаш учун қуйидаги иш-
ларни амалга ошириш мумкин. Дарахтни тўғри пар-
вариш қилиш орқали новда ва барглар камроқ, мева-
лар эса кўпроқ кальций олишига эришиш керак. 
Вояга етган йирик дарахтлар илдизлари икки мар-
та гуркираб ривожланади – асосий ривожланиш эрта 
баҳорда дарахт гуркираб новда чиқаришидан аввал. 
Иккинчи илдиз ривожи эса, кеч ёз ёки кузда, новда-
лар ўсишдан тўхтаб, ҳосил териб олингандан кейин 
рўй беради. 
Мунтазам кальций оқимини таъминлаш учун 
қониқарли барг ва мева нисбатини юзага келтириш 
лозим. Бунинг учун:
▪
Ёзда сўрувчи новдаларни кесиб ташланг. 
▪
Ёш олма кўчатларидаги гулкуртак шохчаларда 
кўп буғлатувчи баргли ҳудудларни кўпайтириш 
лозим. 
▪
Мева атрофида яхши ривожланган барглар 
гуруҳи ўзига яхши сув торта олади ва бунинг на-
тижасида мева етилаётган шох орқали кальций 
оқими ўтишини таъминлайди. 
▪
Бир неча йиллик гулкуртак шохлар ва ён шох-
ларни кесиш лозим. 
▪
Вақти ва ҳажмини тўғри белгилаган ҳолда ҳосил 
сийраклатишни амалга ошириш зарур. 
Дарахтда ҳосил учун қолдириладиган мева-
ларга келаётган кальций миқдори сийраклатишда 
узиб ташланадиган меваларга кальций бормасли-
ги эвазига кўпаяди. Мева ҳажми ва ҳосил миқдори, 
одатда, тескари боғлиқликка эга. Кам ҳосил олин-
ган йили мевалар йирик бўлади ва бу ўз навба-
тида мевалар таркибида кальций миқдори кам 
бўлишига сабаб бўлади. Мева таркибидаги каль-
ций миқдорининг асосий қисми мева ривожлани-
шининг дастлабки босқичида келиб бўлади. Мева 
ҳажми катталаша бошлаганда эса бор кальций 
миқдори сувда эриб тақсимланади. Мева қанчалик 
катталашгани сари ундаги кальций миқдори шун-
чалик етишмайди. 
Кўп кесишни амалга оширмаслик лозим, тик 
ўсаётган шохларни тенг ярмидан кесиб бўлмайди. 
Қишки кесиш даврида шохларни каллакламасдан 
(учки қисмини қисқартирмасдан) сийраклатувчи ке-
сиш ишларини амалга ошириш тавсия этилади. Шох-
ларни каллаклаш баҳорда кўплаб кучли янги новда-
лар ривожланишига сабаб бўлади. Кальций биринчи 
галда фаол ўсиш жараёнидаги вегетатив тўқималарга 
юборилади, шунинг учун катта миқдордаги кесиш 
ишларини амалга ошириш мева таркибида кальций 
миқдори камайишига олиб келади. 

---

V. Олма дарахтларини суғОриш ва ўғитлаш
39
Дарахтлар аввалги мавсумларда кучли ўсиш 
суръатини намоён қилган бўлса, ёз бошларида 
ўртача миқдордаги бошқариладиган сув танқислиги 
(БСТ) усулини қўллаш лозим. Пакана пайвандтагли 
олма дарахтлари бундан мустасно. Асосий новда 
ўсиши ва мева йириклашиши даврида кўчатларни 
қондириб суғориш новдалар ўсиши ва мева каттала-
шувига ёрдам беради, аммо ҳар икки жараён мева 
таркибидаги кальций миқдорининг камайишига са-
баб бўлади. Эрта баҳорда дарахтларни қондириб 
суғориш кальций ўрнига кўпроқ калий сўрилишига 
ҳам таъсир қилади. Калий ва магнийнинг тупроқ 
таркибида мўл бўлиши илдизлар орқали кальций 
сўрилишига жиддий салбий таъсир кўрсатади. 
Мувозанатлаштирилган озуқавий дастурни ишлаб 
чиқиш лозим ва дарахтларга ортиқча азот ҳамда ка-
лий ўғитларини солавермаслик керак, айниқса, ўсиш 
суръати юқори дарахтларга. 
Дарахтдаги азот ёки калий миқдорининг юқори 
бўлиши қуйидагиларга сабаб бўлади: 1) кучли ве-
гетатив ўсиш, бу эса меваларга борадиган кальций 
миқдорини ўзлаштиради; 2) меваларда бузилишлар 
юзага келиши мумкин; 3) кўпроқ кесиш билан боғлиқ 
қўшимча харажатлар. 
Таркибига аммоний (амияк) қўшилган азот 
ўғитидан фойдаланмаслик лозим, чунки аммо-
ний илдизларни кальций сўришига салбий таъсир 
кўрсатади. Аммонийли азот дарахт озуқавий даври-
да кальцийга кўп муаммолар туғдириши мумкин. Ам-
монийнинг тупроқни оксидлаш хусусияти тупроқдан 
кальций қочишига ва бор кальцийнинг ҳам яхши 
сўрилмаслигига сабаб бўлади. Шулардан хулоса 
қилган ҳолда, агар дарахтларга азот солиш лозим 
бўлса, кальций нитрат ёки мочевинадан фойдала-
ниш тавсия этилади. Нитрат кальцийни эритмада 
ушлаб туришда муҳим аҳамият касб этади. 
Аммоний дигидроортофосфати (МАП) ёки ам-
моний сульфати ва NPK (азот-фосфор-калий) 
ўғитлари теримидан кейинги мевалардаги бу-
зилишларга сабаб бўлиши мумкин, мисол учун, 
ачқимтир доғлар каби. 
Юқори қатлам тупроқ водород кўрсаткичи (pH) 
(сувда ўлчанганда) 6,2–6,5 бўлишини таъминлаш 
зарур. Кальций хлориддан намуна олинганда эса, бу 
кўрсаткич 5,4–5,7 бўлади. Оҳак таркибидаги кальций 
эрувчан эмас ва, агар оҳак тупроқ юзасига солинса, 
ундаги кальций илдизлар сўриб оладиган қатламга 
тушгунча йиллар талаб қилинади. Оҳак билан иш-
лов беришга зарурият бўлса, бу иш кўчатларни 
экишдан аввал боғ майдонини тайёрлаш вақтида 
амалга оширилади. 
Гипс эса бунинг аксини қилади, аммо ерга 
гипс солиш заруриятини аниқлаш учун тупроқ 
таҳлилини ўтказиш лозим бўлади. Гипсни ҳаддан 
зиёд кўп солиш тупроқ таркибида кальций миқдори 
ошиб, магний камайишига сабаб бўлади, бу эса 
дарахтларда магний етишмовчилигини келтириб 
чиқаради. 
Олма меваларидаги уруғлар сони ва кальций 
миқдори ўртасида тўғри боғлиқлик бор, чунки ёш ри-
вожланаётган уруғлардаги гормонлар ҳам кальцийга 
бўлган талабини қондириш учун курашади. Бу тўғри 
боғлиқлик фойдали бўлиши учун мевада камида 5 
дона уруғ бўлиши керак. Тўғри танланган чангловчи 
навдан фойдаланиш ва гуллаш даврида боғга аса-
лари уяларини жойлаштириш фақат уруғлар сони ва 
кальций миқдори етарлича бўлишини таъминлабги-
на қолмасдан, мева тугилиш кўрсаткичи ва шаклини 
ҳам яхшилайди. 
Ҳужайралар парчаланишини кечиктириш учун 
ҳосилни ўз вақтида териб олиш лозим, бунда мева-
лар таркибида етарлича кальций бўлиши ҳам шарт. 
Теримдан кейин юзага келиши мумкин бўлган бу-
зилишларни олдиндан аниқлашда барг ва тупроқ 
таҳлилига таяниш тўғри бўлмайди. Барг ва тупроқ 
таҳлили дарахт ва тупроқнинг озуқавий ҳолати 
ҳақида қисқа маълумот беради. Уларнинг ҳеч қайси 
бири мева таркибидаги кальций миқдори кўрсаткичи 
бўла олмайди. 
Теримдан олдин меваларга сепиладиган каль-
ций воситаларининг самараси жуда паст, чун-
ки бу пайтда кальций мева юзаси орқали унинг 
таркибига сингиши қийин кечади. Шунинг учун 
керакли кальций миқдорининг асосий қисми ил-
дизлар орқали етказилиши керак. Олма етиш-
тириш саноатида узоқ йиллардан бери кальций 
тақчиллиги натижасида юзага келадиган бузи-
лишларга (ачқимтир доғлар каби) таъсирчан нав 
меваларга қўшимча кальций билан ишлов бериш 
муҳим саналади. Энг самарали усул ўсиш мав-
суми давомида кальций воситаларини мунтазам 
равишда сепиб туришдир.