Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти ҳузуридаги илмий даражалар берувчи dsc

Синекдоха доирасидаги бобнинг олтинчи фаслида Усмон Носирнинг “Терим зарбдори”, “Сўзла, тарих – чол”, “Монолог”, “Қора сатрлар”, “Биринчи хат”, “Жек” каби шеър ҳамда “Норбўта”, “Нил ва Рим” достонларида синекдоха (Гўё ўнта қўли қизнинг Тез-тез териб ташлайди, Бу қонли панжалардан, Неча юракни айлаб хароб) ларнинг гўзал намуналарини кўришимиз мумкин. Усмон Носир ўзининг қайноқ мисраларида умумлаштирувчанлик ёки яқинлик каби оттенкаларни беришда айнан синекдохага мурожаат қилганини кўриш мумкин: Тонготарда ҳар бир чанқоқ кўз Тўрт тарафга зийрак боқадир. (“Қон”) Шоир баъзи ўринларда шундай синекдохаларни ишлатадики, бунда ижодкорнинг топқирлигига қойил қолмасликнинг иложи йўқ:
...Қари пешона –
Чол – тарих сўзласин
Сўзла тарих – чол! (“Сўзла , тарих – чол”)
Унинг “Ўтмишни эслаб” шеърида ҳам қўлланган синекдоха воситасида қисм орқали бутун маъносини аташ билан бирга, шоирнинг салбий муносабати ҳам ифодаланади. Масалан:
Чет башара суқилмасин
Бизларнинг ичга.
Бобнинг еттинчи фасли ҳисобланган жонлантириш “...бадиий нутққа образлилик бахш этувчи муҳим воситалардан биридир”⁶⁴ Усмон Носирнинг “Қуёш билан суҳбат” шеърида ҳам жонлантиришнинг ёрқин намунасини кўришимиз мумкин:
Кийди тос тўн Гумбази осмон...
Тун кетди, эргашиб шу чоқ...
Бўй кўрсатди ернинг онаси...
Усмон Носирнинг “Норбўта” достонида асар қаҳрамонларининг ҳис-туйғуларини акс эттиришда жонсиз предметни жонлантириш билан бирга табиат ҳодисаларини жонлантириш уйғунлашиб кетганлигини кўрамиз: Кўкимтир ёш тўкар жинчироқ, Ташқарида бўрон урган ой Қор бетида дайдиб юради, Осмон чекар дардли бир қайғу, Қиш. Изғириқ елар беқарор, Туннинг сочи тўзиган бесар, Туйнукдан қия қараган ой каби. Шоирнинг “Бодом гуллаган кечаси” шеъридаги Боқар кумуш ой, Ойнинг нури Яёв юриб эркин кулганда каби мисраларда жонлантиришдан фойдаланилган ҳолда беназир поэтик маҳорат намоён бўлади.
Ижодкор “Балиқчи” шеърида шундай манзарани чизади ва оҳорли, инсон тафаккури томонидан кашф қилинмаган ҳолат ва хусусиятларни сўзда ажойиб тарзда ифодалайди: Оқ булутлар қўзғалди, Тоғдан нари йўл олди...
Шоирнинг “Денгизга” шеъридаги “Ойни чўмилтирган тинч тунларингни” мисраларида ҳам сафар таассуротлари билан боғлиқ воқеликлар жонлантириш орқали ёрқин рангларда ўз аксини топади.
Усмон Носирнинг кўплаб шеър ва достонларида жонлантиришнинг яна бир тури–интоқнинг гўзал намуналарини учратамиз. Ижодкор гўзал ва меҳнаткаш Иқомхонга бағишланган шеърида атиргулнинг баргларини гапиртириш орқали лирик қаҳрамоннинг характер-хусусиятини очиб беради.
Диссертациянинг тўртинчи боби “Усмон Носир шеърларида такрорларнинг лингвопоэтик хусусиятлари” деб номланади. Бу бобда фонетик, лексик ва синтактик такрорларнинг лингвопоэтик хусусиятлари ҳақида фикр-мулоҳаза юритилади. Бобнинг “Фонетик такрорларнинг лингвопоэтик хусусиятлари” деб номланувчи биринчи фаслида бадиий адабиётда кўпроқ лирик асарларда товушлар, урғу ва оҳанг ҳиссий таъсирчанликни оширишда муҳим поэтик восита эканлиги таъкидланади.
Бадиий матнда айрим товушлар қаватланади, тушиб қолади ёки кетма-кет такрорланиб оҳангдошлик ҳосил қилади. Шундай такрорнинг бир кўриниши бўлган аллитерация шеърий матнда муҳим восита ҳисобланади. Оташин шоир Усмон Носирнинг “Қон” шеърида аллитерациянинг гўзал намуналарини кўришимиз мумкин:
Бизни ёруғ йўллардан