%збек м!млекетшилиnin’ Qa’liplesiwi ha’m tiykarg’i basqishlari ж о б а с ы

%збек м!млекетшилиNIN’ Qa’liplesiwi ha’m tiykarg’i basqishlari
Ж О Б А С Ы 
I.Kirisiw
II.Tiykarģi bόlim
. М1млекетшилик Тu’sиниги. Ертедеги м1млекетлерди4 пайда болы7ыны4 тийкар2ы факторлары.
. Орта Азийа айма2ында2ы е4 1ййемги м1млекетлер. Оларды4 сотсиаллы3-экономикалы3 турмысы.
 . Антик д17ир м1млекетлери 81м м1денийаты.
III.Juwmaqlaw
IV.Paydalanilģan ádebiyatlar
I.Kirisiw

М1млекетшилик - м1млекетти4, елди4 тарийхый ра7ажланы7 барысында 5зини4 жа4адан м1млекетти д6зе ал2ан йамаса бир 3анша себеплер менен 21резсизлик а78ал2а ду7шар болып жо2алтып ал2ан бурын2ы м1млекетин 3айтадан тиклей ал2ан айры3ша белги болады. М1млекетшилик-ж1мийетти4 тек байлы2ы 81м оны4 ра7ажланы7ыны4 к5рсеткиши 2ана емес, сондай-а3 ол миллий идеологийада ру7хый 31дрийатларда, елде м1млекетти4 ра7ажланы7ына, оны 3ор2а72а ба2дарлайту2ын ж1мийетлик сийасий 81м м1дений ориентатсийа, ж1мийетти4 сийасий ш5лкемлеси7ини4 жетистирили7и болып табылады. М1млекетшиликти4 5зине т1н символикалы3 белгилери р1смий м1млекетлик тилде йамаса тиллерди4 пайдалыны7ы, эмблематикасыны4 (герб, гимн, жала7) болы7ы 81м ж1мийетти м1млекетлик сийасий ш5лкемлестири7ини4 5зине т1н спетсификалы3 формаларын д6зи7и болып табылады.

%збекстан территорийасында2ы м1млекетшилик 5зини4 мы4 жыллы3 тарийхына ийе. Бул территорийада пайда бол2ан м1млекетлер хал3ымызды4 бай тарийхында гире7ли орын ийелеген. Бира3 XIX 1сирде Российа империйасыны4 жа7лап алы7ыны4 со4ынан совет империйасыны4 зорлы3 пенен 5зине 3осып алы7ыны4 а3ыбетинде елимизди4 м1млекетшилиги тарийхында уза3 7а3ыт м1жбурий 6зилиске ушыра7шылы3 болды.
%збекстан Республикасыны4 21резсизликке ериси7ини4 н1тийжесинде жа4а бий21рез %збекстан м1млекетшилигини4 тырна2ы салынды. “1резсизликти4 ар3асында 2ана хал3ымыз 5зини4 миллий тсивилизатсийасыны4 81зирги ра7ажланы7 д1режесине масластырып 3айта тикле7 м6мкиншилигине ийе болды. М1млекет ж1мийетти4 сийасий системасыны4 тийкар2ы институты болып, ж1мийетти бас3ары7ды 1мелге асырады.
%збекстан территорийасында 1ййемги м1млекет д6зимини4 31липлеси7и 1ййемги д17ирге барып та3алады. Кейинги бронза 81м ерте темир, д17ири Орта Азийа тсивилизатсийасыны4 тийкарында, йа2ный б.э.ш. VIII-VII 1сирлерде бул жерде д1слепки ерте м1млекетлик бирлеспелер !ййемги Бактрийа патшалы2ы 81м :лкен Хорезм пайда болды. !скерий демократийалы3 бас3ары7 усылы тийкарында 31липлескен бул м1млекетлик бирлеспелер территорийалы3 жа3тан 81зирги %збекстанны4 барлы3 71лайатларын 5з ишине ал2ан.
Yлкен Хорезм - !ми7д1рьйаны4 т5менги а2ымында2ы ар3ада2ы жерлер, Мур2ап оазиси 81м Парфийа территорийасы. Бактрийа 81зирги Сурханд1рьйа, Т1жикстанны4 !ми7д1рьйа2а жа3ын жерлери 81м ар3а А72анстан территорийасы. Тилекке 3арсы жазба дереклерде олар 8а33ында 6зик жулы3 81м ж6д1 3ыс3а ма2лы7матлар гезлеседи.
Авестода :лкен Хорезмге тийисли 71лайатлар санап жазылады. Бул бойынша Орта Азийаны4 дерлик 6лкен б5леги :лкен Хорезмге тийисли екенлигине исени7 м6мкин.
Бул хабар грек авторлары т1репинен де тастыйы3ланады. Геродот :лкен Хорезм м1млекетини4 егислик майданларын су72ары7 ушын Окс д1рьйасына плотина 3урыл2анлы2ын байан етип кеткен. Бира3 :лкен Хорезм м1млекетини4 3ашан да2дарыс3а ушыра2анлы2ы 8а33ында бир пикир айты7 3ыйын. Бира3 :лкен Хорезмге тийисли бир 3атар 3убла 71лайатлар Мидийа м1млекети 7а3тында-а3 оннан б5линип кеткен, ал оны4 та2ы бир 3атар 71лайатлары болса Ахаманийлер м1млекети т1репинен басып алын2ан. Бизи4 эрамыз2а шекем IV 1сирге келгенде :лкен Хорезмни4 !ми7д1рьйаны4 т5менги алабы айма2ында !ййемги Хорезм м1млекети пайда болды.
Оны4 патшасы сыпатында Фарасман исмли адам грек тарийхшылары т1репинен тилге алынады. Археологийалы3 материаллар :лкен Хорезм м1млекети ту7ралы с5з бол2анда тек Фарасман патшалы3 еткен !ййемги Хорезм м1млекети Т:Синилместен, ал оны4 1ййемги Парфийа, Гирканийа 81м Мар2иана2а шекем жайыл2анлы2ын к5рсетеди.
Орта Азийа айма2ында а8аменийлерге шекем д6зилген екинши м1млекет -бул Бактрийа патшалы2ы болып табылады. Бул м1млекет 8а33ында2ы д1слепки ма2лы7матлар гретсийалы т17ип Ктесийде ушырасады. Бактрийа пайтахты Бактра (81зирги Балх) беккем 3ор2аны7 3урылмаларына ийе бол2ан.
Ктесийди4 ма2лы7матлары бизи4 эрамыз2а шекемги VIII-VII 1сирлерге тийисли болып, оларда Бактрийаны4 36дирети, салтанаты, мы4ла2ан 3алалары менен а7ыллары, мол з6р11тли жерлери 81м к5п санда2ы шар7алары 8а33ында 14гиме етиледи.
Кейинги жылларда 1ййемги Бактрийа айма2ында ж6ргизилген археологийалы3 изертле7лер жумыслары грек авторларыны4 1ййемги Бактрийа патшалы2ы 8а33ында2ы 1нгимелери тийкарында тарийхый шынлы3 бар екенлигин к5рсетеди. Бу2ан мысал етип 3убла Бактрийада Алтын , Алтын- жа4а Бактра ш181ри районларын, ал ар3а Бактрийада К6шикт5бе, №ызылт5бе, Талашкант5бе, Б1ндихан -  уса2ан естеликлерди к5рсети7 м6мкин. Оларды4 81р бири жергиликли 81кимлерди4 ордасы бол2ан. !ййемги Бактрийа патшалы2ы болса мине усы районлар менен 71лайатларды бирлестри7ши 1скерий демократийалы3 типтеги конфедератсийа еди.
Грек-македон бас3ыншыларыны4 Орайлы3 Азийа2а кели7и 81м оларды4 жергиликли халы3ты4 барлы3 3атламлары 6стинен ж6ргизген тала7шылы3 сийасаты изсиз 3алмады. Бас3ыншылар зулымынан азап шеккен Орайлы3 Азийа халы3лары 5з азатлы2ы ушын г6ресин алып барды. H1тийжеде эрамыздан алдын2ы III 1сир орталарында Орайлы3 Азийа территорийасында бир 3анша 21резсиз м1млекетлер пайда болды 81зирги Т6ркменстан айма2ында аршакийларды4 Парфийа м1млекети %збекстан, Т1жикстан 81м ар3а А72анстанны4 батысында Грек-Бактрийа %збекстанны4 ар3асы 81м батыс №аза3станда - Кангюй Фер2ана оазисинде- Даван !ми7д1рьйаны4 т5мени4де -!ййемги Хорезм м1млекети пайда болды. Оларды4 м1млекетлик д6зилиси 8а33ында аны3 пикирлер айты7 3ыйын. Бира3 1ййемги авторларды4 ма2лы7матлары, Авеста 81м бас3а дереклерде келтирилген ма2лы7матлар м1млекетти а3са3аллар ке4еси бас3ары7ыны4 1скерий-демократик усылы 8а33ында улы7ма Т:Синиклерден тыс3ары тийисли материал бере алмайды, а3са3аллар ке4еси таманынан сайлан2ан патшалар беккем 81кимийат3а ийе емес еди.
Грек-Бактрийа, Парфийа 81м Хорезм м1млекетлерини4 патшалары атынан те4гелер шы2арыл2ан 81м усы 6лкелерди4 5з жазы7лары бол2ан.
Кангюй м1млекети-бир 3анша дийханшылы3 81м шар7ашылы3 6лкелерди бирлестири7ши ш5лкем болып, оны4 территорийасында 1ййемги т6ркий жазы7лар ушырасса да бира3 5зини4 те4гесине ийе емес еди. Кангюй м1млекетини4 этник 3урамы тийкарынан эрамызды4 басларында еки тилде болып, м1млекет хал3ыны4 т6ркий тилли 3атламы 6стемлик 3ыл2ан.
Бизи4 эрамыз2а шекемги IV 1сирди4 а3ырларында Спитаменни4 же4илисинен со4 №ытай жылнамаларында Юэ-ЧЖИЛЕР деп атал2ан массагет 317имлери шы2ыс Т6ркстаннан Мон2олстан шегараларына шекемги айма3лар2а кетип 3ал2ан еди. Б.э.ш.  жылы Грек-Бактрийа м1млекети да2дарыс3а ушырады. Тек усы жа2дайдан пайдалан2ан Юэ-ЧЖИЛЕР б.э.ш. -жылы Со2д жерлери ар3алы Бактрийа2а кирип келеди.
№ытай жылнамаларында жазылы7ына 3ара2анда, юэ-чжилер Бактрийа2а келгеннен со4 ж6з жыл да7амында  317имге б5линип жаса2ан. Гайшуннан (К6шан) 317ими (ЙАбгусы) Кудзула Кадфиз 3ал2ан т5рт 317имни4 йабгуларын ба2ындырып, 5зин 86кимдар деп да2азалайды. №ытай дереклерине 3ара2анда К6шан м1млекети Парфийаны, А72анстанды 81м Кашмирди басып алады.
Кушан м1млекетини4 д1слепки патшалары Герой жабгу Кутула жабгу жазы7лы те4гелер шы2ар2ан. Бул те4гелер оларды4 т6ркий 317имлерине этник жа3ынлы2ын к5рсетеди. Кутула Кадфиз да м1млекет 86кимдары сыпатында 5з те4гелерин шы2ара баслайды. Канишка 86кимдарлы2ы д17иринде *индстанны4 3убла районлары, Орта Азийаны4, Согдиана, Хорезм 81м Шаш 71лайатлары к6шанларды4 3олына 5теди.
Кушанлар м1млекетинде бир 3атар 3алалар пайда болады. Пул реформасы 5ткериледи. Будда дини м1млекет дини деп да2азаланады. Магистрал каналлар пайда болды, 5нерментшилик 81м са7да ра7ажланды.
Экономикалы3 сийасий 81м м1дений 5мирде жо3ары ра7ажлан2ан кушанлар салтанаты Канишканы4 мийрасхоры Хувишкадан кейин кем-кемнен да2дарыс3а бет бура баслады. *инд дереклерине кара2анда III 1сирди4 орталарында *индстанда к6шанлардан бий21рез м1млекет д6зилген. Тап усы жылларда Хорезм де к6шанлардан б5линип шы3ты. Солай етип III 1сир орталарынан баслап кушанлар салтанаты тере4 экономикалы3 81м сийасий да2дарыс3а бет бурды. Бира3 буннан кейин де Кушан м1млекети шы2ысты4 ири м1млекетлерини4 бири сыпатында  жылдан аслам 7а3ыт 5мир с6рди.
III.Juwmaqlaw
Антик д17ир Орта Азийа халы3ларыны4 материаллы3 81м ру7хый м1денийатында сезилерли 5згерислер болып 5тти. Б.э.ш. IV- II 1сирлерде арамей жазы7ы тийкарында Хорезм, Парфийа 81м Со2д жазы7лары пайда болды. Кушан д17ирине келип ж1не бир жазы7 - Кушан (Ба3трийа) жазы7ы 31липлести. Орта Азийа 81м Афганстан айма2ында2ы археологийалы3 изертле7лер антик д17ир м1денийатыны4 г6ллеп ра7ажлан2анынан дерек береди. Айритам 81м Г5не Термезде Будда ибадатханалары ашыл2ан. Фаезт5бе, Кува, Халчайан, Далварзин сыйа3лы г5не 3алаларда сарайлар, ибадатханалар ашылып, олар жо3ары м1денийат3а ийе екенлиги аны3ланды. -жылы Далварзинт5беден (Сурханд1рьйа) алтын буйымлар 21зийнеси ( кг.) табыл2ан. Бул 21зийнени4 арасында антик д17ирге тийисли билезик, та2ынша3лар 8.б. к5ркем 5нер буйымлары бар. Улы7ма, антик д17ир №ан2, Согд, Фер2ана жерлеринде 31липлескен м1денийат 5з ра7ажланы7ыны4 жа4а бас3ышына к5териледи.
! Д Е Б И Й А Т Л А Р
q. И.Каримов “Империя даврида бизни иккинчи даражали одамлар деб 8исоблашар эдилар”. Т.w00t
w. Каримов И.А. Эришилган Юту3ларни мустахкамлаб, янги марралар сари изчил харакат 3илишимиз лозим. «Хал3 с7зи» w00y qq февраль.
e. %збекистон муста3ил тара3иет й5лида. Т. w00r