Ўзбек миллий мeнтaлитeти ва унинг ўзигa xoc xуcуcиятлaри рeжa

Вертится на языке…
Тилимнинг учида турибди…

Рус. Мастер на все руки

Ўзб. Қўлидан ҳамма иш келади


Рус. Перемывать косточки
Ўзб. Ғийбатчининг бурди бўлмас


Рус. Вставать с петухами
Ўзб. Каллаи саҳарлаб

Масалан: ит зооними рус тилида ижобий коннонацияга эга. Аммо ўзбек тилида кўпроқ салбий маъно бўрттирилган ҳолда қўлланади. Масалан, рус тилида: гонять собак (син. бить баклуши, шалопайничать, голубей гонять, лежать на печи, лежать на боку, не пошевельнуться, пролеживать бока, плевать в потолок, баклушничать, сидеть сложа руки, пальцем не шевельнуть, пальцем не пошевелить, болтаться без дела, палец о палец не ударить, слонов гонять, сидеть как именинник, лодырничать, болтаться, спать, бездельничать, дремать), вешать собак, каждая собака знает, грызутся как собаки, собачья смерть; ўзбек тилида эса: ит қараш қилмоқ, ит ётиш – мирза туриш, ит расвосида, ити келиб қолди, ит эгасини танимайди.

Дунёни англаш узоқ вақт талаб этадиган жараён бўлиб, инсоният тарихида бир неча авлодлар умрига тенг бўлиши мумкин. Бизнинг дунё ҳақидаги билимларимиз ўта нисбий. Предметнинг биз англаб етмаган хоссалари биз учун жумбоқ бўлиб қолаверади. Абсолют билим эса мавжуд эмас, зеро, нарса ва ҳодисалар, улар ўртасидаги муносабатлар чексиз давом этади, одам ўзи ўраб турган дунёни ўз ақли, тафаккури билан англайди, идрок қилади, кўради, сезади, ўйлайди, ахборот олади, қиёслайди, хулоса чиқаради.
Ҳозирги homo sapiens – муайян ҳудуд, ижтимоий муҳит, жамоа маҳсули. Одатда бу жамоанинг сифат белгиси тил, муайян маданият, урф-одатлар, стереотиплар, эталонлар бўлиши мумкин. Шунга кўра индивид ҳам турлича фарқланади.
Шундай қилиб, ҳар бир тил доирасида дунёнинг концептуал кўриниши вужудга келади. Дунёнинг бу кўриниши шу тилда сўзлашувчи замондош учун ҳам, социум доирасида шаклланажак келгуси авлодлар учун ҳам эталон бўлиб хизмат қилади.
Социум ичида шаклланган ва келгусида вужудга келажак барча билимлар яхлитланиб бораверади. Шу тариқа муайян тилда сўзлашувчи социум учун хос бўлган дунёқараш, дунёнинг яхлит концептуал тизими вужудга келади.
Лекин шуни ҳам айтиш керакки, муайян тил доирасидаги дунёқарашлар қанчалик хусусий бўлмасин, у концептуал дунёни англашга ҳалақит қилмайди. Арабча фикрлаш тарзи закот, рўза, дуо каби категорияларни яратган бўлса-да, у ядро физикаси ёки ген инженерияси тушунчаларини ҳам англашга қодир.
Концептуал дунёқараш биосоциал мавжудот бўлган инсоннинг ҳаёт фаолияти учун муҳим шартдир. Инсон ўзининг бутун онгли ҳаёти давомида концептуал дунёқарашнинг категорияларига қайта-қайта мурожаат қилади, фойдаланади, қабул қилади, ўзгаришига ҳисса қўшади, мукаммаллаштиради.
Дунёқарашнинг таркиб топиши узоқ, тарихий жараён – у ибтидоий архаик босқичдан замонавий илмий босқичгача узоқ, масофати босиб ўтган. Узоқ ўтмишда аждодларимиз дунё ва унинг яралиши ҳақида ҳозирги илмий назариядан йироқ фикрда бўлганлар. Турли халқларнинг мифологик дунёқараши бунга мисол бўлади. Масалан, кадимги турк тилида тенгри ва тенгиз сўзлари ўзакдош бўлиб, чексизлик деган маънони англатади.
Пифагор издошлари дунёни рақамлар ва сонлар ёрдамида англаб етишга уринганлар. Зардуштийлик таълимотида ҳар бир унсурнинг ўз илоҳий ибтидоси мавжудлиги таъкидланган. Қадимги бобилликлар сайёраларни ва бошқа космик жисмларни илоҳийлаштирганлар. (Бу анъана ҳозиргача давом этаётир: кўпгина осмон жисмларига рим-юнон худоларининг номлари берилган: Марс, Плутон, Нептун, Уран).
Дунёқарашларни, моҳиятига кўра, бир канча турларга бўлиш мумкин:
– ҳар бир инсоннинг шахсий тажрибаси орқали вужудга келган дунёқараш;
– муайян тил доирасида вужудга келган лисоний дунёқараш;
– барча индивидлар учун ягона бўлган концептуал дунёқараш.
Дунёқарашнинг миллий хусусияти унинг муайян тил доирасида чегараланиши билан боғлиқ. Ҳар бир лингвомаданий жамоада таркиб топган метафоралар, стереотиплар, эталонлар фақат бир тилга хос бўлган хусусийликка олиб келади. Масалан, яхши билмоқ маъноси ўзбек, чех ва француз тилларида мос равишда беш панжасидай билмоқ, ўз кармонидек билмоқ, ўз ботинкасидек билмоқ тарзда ифодаланади.
Шундай қилиб, лисоний концептуал жиҳат, яъни муайян тил доирасидаги дунёни англаш ва умумий дунёқараш ўртасида мураккаб чексиз давом этадиган муносабатлар мавжуд.