‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. N. V aliyev

8.  Relyefli  perspektiva
Relyef —  tekislikda  yoki  m a’lum   chuqurlikda  b o ‘rttirib  ishlan- 
gan  haykalsim on tasvir yoki  naqsh.  B unday  tasvirlar  bajarilishiga 
qarab  barelyef va gorelyef turlariga b o ‘linadi.
Barelyef —  tekis  yuzaga  kam roq  yoki  o ‘rtacha  b o ‘rttirib  ishlan- 
gan  haykalsimon  tasvir yoki  naqsh.
G orelyef —  tekis  yuzaga ju d a  bo‘rttirib  ishlangan  haykalsimon 
tasvir yoki  naqsh.
B a’zi  ho llard a  h a y k allarn in g   m asalan,  o d am n in g   p o rtre tin i 
qulog‘igacha  b o ‘rtib  chiqib  turadigan  qilib  ishlanadi,  ya’ni  o d am ­
ning  orqa  tom oni  tekislikka biriktirib  ishlanadi.
Haykaltarosh  rassomlar perspektiva  qonun-qoidalarining  ikki  xil 
yo‘nalishidan  foydalanishadi.
1.  Relyeflar kompozitsiyasida  fazoni  tasvirlash vazifasi  haykallar 
vositasidan  foydalanib  yechiladi.  Bu  yerda  relyefli  perspektiva  bilan 
shug‘ullaniladi.
2.  M o nu m ental  va  dekorativ-arxitektura  haykallari  kom pozi- 
tsiyalarni  tashkil  qilishda,  ular  tom oshabinlar  tom onidan  turli  n u ­
qtalardan  qaralganda  qanday  qabul  qilinishi vazifalari  yechiladi.  Bu 
yerda  haykaltaroshlar  haykallarni  ko'rishda  kom pozitsiyada  defor- 
matsiya  (shakl  buzilishlari)ga yo‘l  qo‘ymaslik  bilan  shug‘ullanishadi.
H ar ikkala yo‘nalish  bo ‘yicha  ularning  maketlariga  nisbatan  hay­
k allarn i  tu rli  n u q ta la rd a n   q arab  bajarilgan  p erspektiv  tasvirlari 
to ‘laroq  m a’lumot  beradi  ham da  yaqollilik ustun  turadi.
Relyefli  perspektiv  tasvir  hosil  qilishni  ko‘proq  frontal  perspek­
tivada  bajarib  ko‘riladi  (5.18-rasm ,  a va  b).
Relyefli perspektiv  tasvir yasashda  ko‘rish  nuqtasini  tanlash  hay­
k altaro sh   rassom ning  kom pozitsiyasiga  h am da  um u m iy  sh artg a 
bog‘liq  b o ‘lgan  turli  n uqtadan  qaralganda  optim al  (m e‘yoriy)  k o ‘- 
rish  m aydonini  hosil  qilishdan  iborat.
Y irik  relyefli  perspektiv  tasvirlar  yasashda,  kom pozitsiyaning 
tuzilishiga  qarab,  tu rli  balandlik  va  chiziqlarda  k o 'rish   n u q talari
100

---

а
b
tanlab  olinadi.  B a‘zi  hollarda  h a r  bir  elem ent  u ch u n   alohida  ufq 
chizig‘i  va  k o ‘rish  nuqtasi  tanlab  olinadi.  Bunday  qilishning  asosiy 
sababi,  relyefli  kompozitsiyani  yurib  tom osha  qilishdadir.
Chiziqli  perspektivada  asosiy  distansion  masofa  S  dan  kartina- 
gacha  olinsa,  relyefli  perspektivada  bu  m asofa  oldingi  К  k artin a 
tekislidan  P  bosh  nuqtagacha  olinadi  (5.18-rasm,  a).
Relyefning  oxirgi  tekisligi  ko‘pincha  uchrashish  nuqtasi  P tekis­
ligiga  m os  kelmaydi.  Lekin  undagi  barcha  narsalar  chiziqli  pers­
pektiva  qonun-qoidalari  b o ‘yicha  bajariladi.  U  yoki  bu  relyef k o ‘ri- 
nishini  tasvirlashda  К kartina tekisligidan  P uchrashish  tekisligigacha 
(SP)  olingan  masofa aniqlanadi.
A w al  aytib  o ‘tilganidek,  relyefli  perspektiva  kartina  tekisligida 
emas,  balki  fazoning bir qismida  bajariladi.  Perspektiv  tasvir qurila- 
digan  ushbu  fazoning  chuqurliga  qarab  barelyef yoki  gorelyef hosil 
bo'ladi.
A gar  К  kartina  va  P uchrashish  tekisligi  bir-biriga ju d a   yaqin 
joylashgan  b o ‘lsa,  barelyef hosil  qilinadi.  P uchrashish  tekisligi  К  
kartina  tekisligidan  uzoqlashib  borgan  sari  barelyef gorelyefga  o ‘tib 
boradi.
5.18-rasm ,  a,  b  da  relyef perspektivasida uncha  katta b o ‘lmagan 
ch u q u rlik   (kesson)  fazosi  tasv ird a  ch u q u r  va  keng  tasv irlan ish i 
m um kinligi  k o ‘rsatilgan.  Bu  chu q u rlik   kam roq  olinsa  barelyef, 
ko‘proq  olinsa  gorelyef haykalsimon  tasvir bajariladi.