Ўзбек дипломатияси тарихидан

/. 
Кос
- 
катта ноғора, яъни осмон маъносида.
2 9 2

---

ҳоким иятининг гумбази, улуғлик дои раси н и н г маркази, ж асурлик 
зарраларининг ёруғ нури, давлат узугининг кўзи (яъни Субхон- 
қулихон) н и н г ойдек мунаввар кўнгилларида махфий ва пинҳон 
қ о л м а с и н к и , (ул) ш а в к а т л и ва о л и й х о н ад о н п о к и з а с и н и н г
хонлик тахтида ва ҳукм ронлик ёстуғида қарор топ ган л и ги н и н г 
хабари м уносиб ва бую к қулоғимизга етиб келганда, муатгар бўй 
ил ти ф оти м и зн и н г табрикном аси билан элчи ю бориш ни истаган 
эдик.
А м м о М уҳам м ад С и д д и қ ўта н о д о н л и ги ва ё ш л и к ғурури 
орқасида ўз м авқе андозасидан чиқиб, ўз ҳуқуқини бўйсунмаслик 
билан алм аш тириб, ўша яхш илик йўлини тутган сарзам инда туғён 
ва исён кўтарган эди ва у том о н н и н г йўллари тўс-тўполон ҳамда 
ф итначилар тартибсизлигининг хас ва хаш агидан тоза бўлмади. 
(Ш унга кўра) бу м аъни (яъни элчи ю бориш ) вақгинча кечикди 
ва бу иш анча кейинга чўзилди. Э ндиликда эса исённинг ўти ўчган 
ва у том он худудларининг нотинч дарахти тан гри н и н г тез эсув 
такдир ш ам оли билан қулаган экан , ж аҳонпаноҳ даргоҳнинг я қ и н
киш иларидан, одобда азамат ва ф алакдастгоҳ боргоҳнинг огоҳнинг 
огоҳи бўлган, ш иж оат н и ш он хонзод Забардастхонни (у том онга) 
ю б о р д и к к и , у (с и зн и ) х о н л и к б о л и ш и б и л ан (тахтга) ўти р и - 
ш и н г и з ҳ ам д а и қ б о л ва к о м р о н л и к та х т и га ч и қ и ш и н г и з н и
табриклаш м аросим ини амалга о ш и рси н ва у ердан ҳаш аматпаноқ, 
ш авкатдастгоҳ шоду хуррам лигининг боиси бўлмиш баъзи бую к 
ва ш а в к а т л и ҳ о д и с ал а р ҳам да улуғ ва бахтли в о қ е а л а р н и н г
муфассал хабари билан қайтиб келсин ҳамда муатгар бўйли хома 
(эса) бу (воқеалар) ни зоҳир қилади, (албатта).
( Ў з и м и з х у с у с и д а қ у й и д а г и л а р н и б а ё н қ и л а м и з ) б е п о ё н
Ҳ и н д и стон н и н г катта зам индорларидан бўлмиш ва ф ай з пайдо 
этувчи уш бу (м ам лакатнинг) чегарасидаги йирик ҳоким ларидан 
ҳ и со б л ан м и ш Р о н о д ан ж узъя ол и ш н и яти б и л ан ж аҳон куш о 
б а й р о қ ва олам оро туғдорулхайр А ж мир том он кўтарилди. М ухам­
м ад А к б а р н и м у за ф ф а р қ ў ш и н л а р с а р д о р и қ и л и б , у м азк у р
к о ф и р н и ҳар то м о н д а н и с к а н ж а га о л и б ўраб о л ган эд и - у 
бадном ни қи ри б таш лаш учун ю борган эдик. У (М уҳаммад Акбар) 
ёш лиги туф айли ва таж рибасизлиги орқасида ўз қилм иш ларига 
яраш а бўлган ва ним аики кўрган бўлсалар кўрган тои ф ал арн и н г 
ф и р и б ва а л д о в л а р и га у ч и б , у зо қ н и к ў р и ш л и к в о д и й с и д а н
ю рмади, ўзини исёнга мансуб қидди, ўз мавқеи ва м артабасини
2 9 3

---

билмади ва ш у сабабли у ти ғ тугган мужаҳқидлар ва баҳром кирдор 
ти ғ тугганлар дастидан Ҳ индистон вилоятида ҳеч бир ерда кдроргоҳ 
ва манзил топм ади (ва) ночор ўзини С и вон и н г коф и р, уруш қоқ 
ўғли Сингхга қараш ли тоғ орал и ғи га - бу ерда олиб бўлмайдиган 
қалъалар, баланд қалъалар, дарахтлар билан қопланган чангалзор 
ва ю риш м ум кин бўлмаган душ вор ж ойлар кўп урди.
М азкур Р оно жузъя н и тўлаш да қатьий туриб олганидан ва буни 
ў зи н и н г авл од -аж д од и учун ном ус деб ўй л аган д ан сўн г, (кўп 
ўтмай) ж узъяни ўз хоҳиш и билан тўлади. Ш у вақгда пеш м а-п еш
(бизга) бож тўловчи, ф арм онбардор ва ф алакм адор давлат(им из) 
ни н г и н оят қўлини уш лаган Б иж онур вол и й си н и н г С и н гхн и н г 
зулмига қарш и д о и м и й ёрдам сўраб қилган аризалари ж аҳонпаноҳ 
саройга етиб келди. (С и н гхн и н г) Д еҳқан том он д аги раъ и ят ва 
халққа қилган зулми адлу адолат пешгоҳида маърузага етди. Ф айзли 
м арҳам атларга ш укурки м , улуғ м оликул мулк (тан гри ) ж аҳон - 
дорл и к эш и кл ар и н и н г калидини ва ш аҳриёрлик воситаларининг 
т а р т и б и н и б и з н и н г а з а м а т ва қ о д и р к а ф т и м и з г а қ ў й д и ва 
и х т и л о ф л а р г а м и н н а т д о р л и к к и м , о л а м ҳ у к м д о р и ( т а н г р и )
(Ҳ и н д и с т о н ) ч е га р а л а р и ва й ў л а к л а р и н и н г ва ж у м л а ж а ҳ о н
халқлари матлаблари хоҳиш ини уш лаш ж иловин и б и зн и н г бую к 
ва ихтиёр қўлим изга тугди. К енг м ам лакат(им из) н и н г ўлка ва 
атроф ларининг сатҳи ва чегарасини ҳамда улкан вилоятларнинг 
ш аҳарларини ўз ҳим оям из б а ф и га ва мудофаа иҳотам изга олиб, 
ёвуз ва ўжар ф итначи тои ф ал арн и н г ҳақоратидан асраш дан бош қа 
ниятим из йўқ. (Ш у н и н г учун ҳам) ж аҳондорлик ҳам м а(им из)н инг 
зим м асига лозим бўлдики, жаҳонгир ва олам ни кезувчи қўш ин 
ва гардун м исол ва қуёш си ф ат чодир - ол и й
п о й қ а д а м ( и м и з )
сояси н и , Д еҳқан м улкининг м айдони устига таш лаб, аҳолисинин г 
осойиш талигини таъм инлаш ва душ м анни қўлга туш ириш ҳамда 
(мазкур) коф и рн и орадан кўгариш зарур. Ш у онда исёнчи олам 
богини ўзига тенг кўриб ва зи қл и к чангали ҳамда надом ат оташ ида 
эриб, ул к о ф и р н и н г куч ва қуввати ўз иш ида тўхтаб ва (унинг) 
қудрату қодирлиги ҳаракатда сам арасиз қолди. С ўнг у (ўзининг) 
пасткаш лиги ва ж иноятларини кечириш ни сўраб аризалар юборди. 
(Ўзи учун) барча восита ва илтим осларни иш га солиб, абадий 
х а л и ф а т н и н г о с м о н д е к б а л а н д ру тб ал и к с а р о й и о с т о н а с и н и
ўпиш га (рухсат қ и л и ш )н и илтим ос қилди. Ш у б и р -и к к и йил 
мобайнида (ўша) ёвуз ко ф и р ним аларни \а м кўрмаци: ун и н г кўп
294

---

вилоятлари м узаф ф ар н и зом ли к ислом қўш инлари отларининг 
оёғи остида поймол бўлди, бундан ф ақ ат сипоқлар тараддудига 
ж о й б ў л м а г а н ва ш и ж о а т л и к ж а н г ч и л а р г а ж а н г м а й д о н и
ҳ и с о б л а н м а й д и г а н ғор ва ч у қ у р л и к л а р г и н а м у с т а с н о д и р ; у 
(ф итначи) зиндон ҳукми ва жаҳаннам йўлига эгадир. У нинг ўлкаси 
тасарруф иҳота(миз) га кирди ва ғолибкор давлат валийлари(м из) 
том онидан босиб олинди ва у урушда мағлуб бўлган харобхонага 
м уносиб бўлди. Бу акдсизлик иш идан юз ўгириб (кечирим сўраб) 
келм оқчи бўлди. А ммо гуллаб-яш наган Д еҳқандаги озор чеккан 
бечора халқни (ўз ҳолича) қолдириш маслаҳатдан бўлмагани учун 
ж а ҳ о н к у ш о а з и м а т (и м и з ) ш ун га қ а р о р қ и л д и к и , у т о р -м о р
э ти л га н , та г-то м и р и б и л ан й ў қ қ и л и н а д и , (то к и ) бу ерларда 
қ ай та д а н п ай д о б ў л м аси н ва у н и н г истаги ам ал га о ш м ас и н . 
И н ш оол л о таоло поёнига яқинлаш ган иш лар (тез ф урсат ичида) 
саранж ом топади ва фатҳу ғалаба ҳамда заф ару бахтиёрлик билан 
б и з киш воркуш о, тезю рар, ж аҳонни кезувчи оти м и з жиловини 
хилоф от тахти том он илтиф от билан қаратамиз. К арам ли муддао 
“ам м о, О ллоҳнинг мурувватини уларга (ҳам) кўрсат” (ояти) нинг 
тақозосига кўра, булут т а н ф и н и н г марҳаматларидандир.
Н иҳоясиз илоҳий неъматлар ш укридан сўнг, ҳома баъзи янги 
ф атҳлар ш архини қисқа ва лўнда, тоза ва аж ойиб услубда баён 
қилади. Т а н ф и г а шукр ва (ундан) м иннатдорм изки, шу бахтиёр 
ан ж ом ли к кунлар Қ аш ғар вилоятига туташ ган ж ойлар га қилинган 
ю риш деярли галаба билан ту гад и. Тоғу тепаликларнинг кўплигидан 
у тоглик ерни босиб олиш ни тасаввур қилиш маҳолдир ва улуг 
иқболли султонларнинг (бу ўлкани босиб олиш даги) иш ларининг 
сариш таси д оим о уни қўлга киритиш м ум кин эмаслигига дучор 
бўлган эди. Н иҳоят (бу ўлка) абадий давлат(им из) валийларига 
насиб бўлди. Чумоли ва чигирткадан кўп, сурбетлик ва бебокликда 
ш ер ва йўлбарсдан ҳам баттар (бўлган) қ ал м о қ қавм ига қатгиқ 
танбеҳ берилди ва (бизнинг) қонга таш н а қи л и ч и м и з даҳш атидан 
ж ан г дарёсидаги тим соҳлар ва уруш қоқ йўлбарслар ўз бош ларини 
панага тортдилар.
Ш ун и н гд ек , Д ек ан м ам лакатида кенглиги ва катталиги билан 
маш ҳур бўлган Ж он д а вилоят ҳамда (қў ш и н л ар н и н г) беҳисоб- 
л и ги ва ш он -ш авкатл ари б илан м а ф у р бўлган у ер чегарасидаги 
ҳ о к и м л а р ҳам б ў й с у н д и р и л д и . М а м л а к а т л а р н и ф а т ҳ этувчи
д а в л а т ( и м и з ) с о ф (қ ў ш и н л а р и н и н г ) қ а қ ш а т ғ и ч за р б а с и д а н
295

---

м азкур то р -м о р қи л и н ган зам и н д о р куп ури н и ш ва кураш лардан 
сўнг хорлик ҳокига ўтирди ва қ о ч и ш во д и й си н и н аж от м ан зи л и
деб билиб, қоч и ш и сн о д и н и ихтиёр этди ва ислом л а ш к а р л а р и - 
н и н г гозийлари қўлидан қатл ш ар о б и н и ичди. Ва ж аҳондек кен г 
ул ж о й о л и й м ақ о м д а р го ҳ б а н д а л а р и н и н г т а с а р р у ф и б и л ан
оро й и ш топди. (Ш у н и н г учун ҳам ) “ О ллоҳга ҳам иш а беҳисоб, 
муттасил ш укур б и л ан у н и н г етарли неъм ати учун ш укур қил 
ва со ф , баракали ва астойдил, м ақ гаш б и л ан у н и н г тўла к арам и
учун (уни) м ақ га” .
М азкур элчи (Бухорога) етиб б ори б эл ч и л и к в а зи ф аси н и адо 
этгандан сўнг, уни ор ти қ ч а уш лаб қо л и ш га рози бўлмай (унинг 
қайтиш ига) тез рухсат этсалар. А долат, и н с о ф ва о л и й л и к равнақи 
оқибати бахтиёр, олий м ақом о та -б о б о л а р н и н г мақтх)вига сазовар 
яхш и си ф ати б и л ан д авр (и н ги з)га м ансуб бўлсин.