Ўзбек дипломатияси тарихидан

1. Эдвард Гиббон. Рум империясининг емирилиши ва қулаши тарихи,
6 - жилд. Нью-Йорк, 1850, 373-374-бетлар. Бу асардан келтирилган
лавҳа X. Исматуллаевнинг “Амир Темур ва Оврупо ” мақоласидан олинди.
Қаранг: ‘Узбекистан адабиёти ва санъати ”, 1995 йил, 14 июл.
2. Темур тузуклари. 92-бет.
3. Ўша асар, 12-бет.
73

---

қи л и н ган бўлур эди. Бу эса, ўз навбатида, мўғул истибдодига 
қ арш и кураш даги я к д и л и к к а раҳна сол ган , м у стақи л ли к тар аф - 
д ори си ф ати д а си ёси й м айдонга ч и ққан ку ч л ар н и н г и ж ти м о и й
ва и қти со д и й та я н ч и н и о ж и зл ан ти р и б , п и ровард нати ж ад а бу 
к у ч л ар н и н г м ақсадга эри ш ув м уддатини чўзиб ю борган бўлур 
эли.
Д и п л о м а т и к йўл б илан ўз таъ си р д о и р а си н и к ен га й ти р и ш
усулини А м ир Т ем ур ўз ф а о л и я т и н и н г и к к и н ч и б о с қ и ч и , яъ н и
ж а ҳ о н ги р л и к д авр и д а ҳам к е н г қўллаган. У , а й н и қ с а , к и ч и к
ҳукм дорларга ж ангу ж адалга к и р и ш м а сл и к н и , ю қ ори ҳ о к и м и ят 
си ф ати л а уни тан олган ҳолда ўз ю ртида аввал ги д ек ҳ у к м р о н л и к
қ и л а в е р и ш н и т а в с и я э т г а н . М а н б а л а р д а н м а ъ л у м к и , кўп
ҳ оллард а бу с и ё с а т м у в а ф ф а қ и я т қ о зо н га н . А л б атта, бун д ай
ҳ у к м д о р л а р н и н г А м и р Т е м у р т а к л и ф л а р и н и қ аб у л қ и л и ш и
з а м и р и д а Т у р о н д а г и д е к б и р л а ш и ш з а р у р а т и э м а с , б а л к и
н о и л о ж л и к а с о с и й ом и л бўлган. Ш у б и л ан ул ар, ч е к л а н га н
б ўлса-да, ўз ҳук м р о н л и к л ар и н и сақлаб қолганлар.
Ҳ а р б и й к у ч -қ у д р а т г а т а я н г а н бу д и п л о м а т и к усу л кўп
ҳ о л л а р д а м у в а ф ф а қ и я т қ о з о н г а н л и г и н и н г я н а б и р с а б а б и
ш ун д аки , А м и р Т ем ур ўз ф ао л и яти д а ай ти л ган сў зн и албатта 
ам алга о ш и р и ш га ҳаракат қилган.
Т ари хд ан м аъ лум ки, кўпгина ф отиҳлар у ё к и бу и стеҳком н и
забт э ти ш д а ёк и б и р о н м ам л ак атн и ўз т а с а р р у ф и га о л и ш д а , 
агар ихтиёран тасл и м б ўли н са жуда катта ваъдалар б е р и ш ган , 
эл -ю р т, м о л -ж о н о м о н л и ги н и сакдаш ҳақида қ асам л ар и ч и ш - 
ган, а м м о ўз м ақ сад л ари га эр и ш гач , турли р и в о я т л ар т о п и б , 
уни бузи ш ган . Б ундай ҳолни б и з Ч и н ги зхон ва у н и н г л а ш к а р - 
б о ш и л ар и ф ао л и яти д а а й н и қ с а кўп учратам из. Т ар и х и й ф ак тл ар
ш уни кўрсатад и ки , Т ем ур бундай ҳолларда сўз ва иш б и рл и ги га 
асосан қатъ ий ам ал қилган. Б унга ф ақ ат битта м и со л к ел ти р и ш
б илан ч ек лан ам и з. М анбалардан м аълум ки, А м ир Т ем ур Б о язи д
Й и л д и р и м б и л ан тўқ н аш увд а турк сул тон и т а р а ф и д а бўлган 
“то т о р л ар ” қ авм и н и Т урки стон сарҳадларига қ а й та р и ш ваъдаси 
б и л а н ўз т о м о н и г а а ғд а р и ш га м у в а ф ф а қ б ў л ад и . Бу ҳ ақ д а 
Н и зом и д д и н Ш ом и й ва Ибн А р а б ш о ҳ асарларида тўла м аълум от 
берилган. М уаллиф и ўша давр воқеаларини ўз кўзи б илан кўрган 
б ош қа б и р м анба - “Т а р и х н о м а ”да С оҳи б қи рон берган ан а шу 
с ў зн и н г о қи б ати ҳақида а н и қ ф актл арга дуч к ел ам и з. М аълум -
74

---

ки, 1404 йил с ен тяб р ь ойида С а м а р к ан д я қ и н и д а ги К онигилда 
А м ир Т ем ур ую ш тирган сайл-тўйда б о ш қ а н аб и рал ари қатори 
ун и н г сую кли набираси Улугбек ҳам уй л ан ти ри л ади . Ю қори- 
д аги асар м уаллиф и Т ож иддин а с -С а л м о н и й н и н г та ъ к и д л а ш и ­
ча, А м ир Т ем ур М уҳамм ад Тарағай У лугбекка “ М ўғуллар яш ай - 
д и га н ю р т л ар н и (суба) ва е р л ар н и (ж у л к а) и д ора қ и л и ш н и
т о п ш и р д и ва д ед и : “ У лу гб ек у ж о й л а р д а г и б а р ч а и ш л а р га
б о ш ч и л и к қ и л с и н , чунки унда ш ундай истеъдод мавжуд, О ллоҳ 
п ан оҳи д а у бу м ам лакатга ҳ у км р о н л и к қи л и ш га қод и р ва бу 
ҳол м ен б о ш қ а ю р т л ар н и заб т э т и ш г а о т л а н г а н и м д а м ен и
хотирж ам бўлиш им га ш ароит яратад и ” . Б ун и н г учун А м ир Темур 
ў з н а б и р а с и и х т и ё р и г а М о в а р о у н н а ҳ р , И р о қ ва Ҳ у р о с о н
о д ам л ари б и л ан б ирга 20 м и н гл и к тотор су в о р и й л а р и н и ҳам 
ўтказд и . У лар Рум дан х о ти н -х ал аж л ар и ва б о л а -ч а қ а л а р и ва 
хеш у - тоб орл ари б илан бу ерга кўчи ри лган э д и л а р ” 1.
А м ир Т ем урнинг таш қи сиёсат борасидаги ф аолиятига тааллуқ- 
л и ж уда кўп во қ еал ар ш уни к ў р сатад и ки , бу улуг зот б ирон 
д ақ и қ а бўлм асин си ёси й ҳодисалар ти зги н и н и назардан қочир- 
м аган ва бу борада тинм асдан меҳнат қилган. У н аф ақат ўз п о й ­
тахти С ам арқанд д а, балки бепоён и м п ер и ян и н г қаерида бўлм а- 
с и н , ҳар в а қ т ч етэл э л ч и л а р и н и қабул қ и л г а н , у н га а тр о ф
м ам лакатлардан узлуксиз суратда хабарлар келиб турган. У муман, 
А м ир Т ем ур д аврида алоқа воситалари изчил ва пухта таш кил 
этилган эди. “ Амр қи л д и м ки , - дейди Т ем ур ўз “ Т узуклар” ида, 
- м ингта тезю рар туя м инган, м ингта о т м инган елиб-ю гурувчи 
к и ш и н и чоп қун чи , м инг наф ар тезю рар пиёдани (чопар) этиб 
т а й и н л а с и н л а р к и , турли м ам лакатлар, сарҳад л арн и н г хабарла- 
р и н и , қўш ни ҳукм дорларнинг м ақсадлари ва н и ятл ари н и билиб, 
ҳузуримга келиб, хабар қилсинлар, токи б и р о н воқеа, кор-ҳол 
ю з берм асдан бурун чора ва илож ини қ и л а й л и к ...” 2. У ҳарбий 
ю р и ш л ар вақтида ҳам йўл-йўлакай атр о ф -ж ав о н и б д а н келган 
э л ч и л а р н и қ аб у л қ и л г а н , ўз в а с с а л л а р и н и н г ў зи га б ў л ган
садоқати н и си н аб кўрган ва м устаҳкамлаш ч оралари н и амалга 
о ш и р г а н , ҳатто у з о қ м а м л а к а т л а р б и л а н д ў с т о н а а л о қ а л а р
м асалаларини ҳам ҳал этиб кетаверган. Ў ш а вақт ш ароитида бу
/.