Зб еки он с р фан л ар а к а д е m и я с и

Oxirgi o'rta asrlar (1272–1485)

Asosiy maqola: So'nggi o'rta asrlarda Angliya

Richard II davomida iqtisodiy va siyosiy islohotlarni amalga oshirishga chaqirgan isyonchilar bilan uchrashadi Dehqonlar qo'zg'oloni 1381 dan
Qirol bo'lgandan so'ng, Edvard I monarxiya maqomini tikladi, vayron bo'lgan asosiy qal'alarni tikladi va kengaytirdi.[48] Shimoliy Uels knyazlarining qo'zg'olonlari Edvardning ulkan armiyani safarbar qilishiga olib keldi, mahalliy uelsni mag'lub etdi va mintaqada ingliz mustamlakasi va qal'a qurish dasturini amalga oshirish.[49] Keyinchalik urushlar o'tkazildi Flandriya va Akvitaniya.[50] Edvard ham jang qildi Shotlandiyadagi kampaniyalar, ammo strategik g'alabaga erisha olmadi va xarajatlar ziddiyatlarni keltirib chiqardi, deyarli fuqarolar urushiga olib keldi.[51] Edvard II Shotlandiya bilan urushni meros qilib oldi va qirolning sevimlilari va harbiy muvaffaqiyatsizliklari natijasida uning boshqaruviga tobora ortib borayotgan qarshiliklarga duch keldi.[52] The Despenser urushi 1321–22 yillarda 1327 yilda frantsuz xotini qo'lida Edvardning beqarorligi va keyinchalik ag'darilishi va qotilligi sodir bo'ldi. Izabellava isyonchi baron, Rojer Mortimer.[53][nb 2] Izabella va Mortimer rejimi bir necha yil davomida Izabellaning o'g'li boshchiligidagi to'ntarishga tushgan Eduard III, 1330 yilda.[55]
Bobosi singari, Eduard III ham qirol hokimiyatini tiklash uchun choralar ko'rdi, ammo 1340 yillarda Qora o'lim Angliyaga keldi.[56]Epidemiyadan yo'qotishlar va undan keyin takrorlanib kelayotgan vabo Angliyadagi voqealarga ko'p yillar davomida sezilarli ta'sir ko'rsatdi.[57] Ayni paytda, Edvard, Akvitaniyada Frantsiya bosimi ostida, Frantsiya taxti uchun qiyinchilik tug'dirdi.[58] Keyingi asrda ingliz kuchlari uzoq davom etgan mojaroda ko'plab kampaniyalarni olib borishdi Yuz yillik urush.[59] Urush uchun to'lash uchun tushumlarni ko'paytirish bilan bog'liq qiyinchiliklarga qaramay, Edvardning harbiy yutuqlari Angliyaning ko'p qismlariga talon-taroj qilingan boylik oqimini olib keldi va qirol tomonidan sezilarli qurilish ishlarini olib bordi.[60] Ingliz elitasining ko'plab vakillari, shu jumladan Edvardning o'g'li qora shahzoda, Frantsiyadagi tashviqot ishlarida va yangi kontinental hududlarni boshqarishda katta ishtirok etishgan.
Edvardning nabirasi, yosh Richard II, siyosiy va iqtisodiy muammolarga duch keldi, ko'pchilik Qora O'lim natijasida, shu jumladan Dehqonlar qo'zg'oloni 1381 yilda Angliya janubida boshlangan.[62] Keyingi o'n yilliklar ichida Richard va zodagonlar guruhi Frantsiyaga nisbatan hokimiyat va siyosatni nazorat qilish uchun kurashdilar Bolingbrokning Genri qo'llab-quvvatlashi bilan taxtni egallab oldi parlament 1399 yilda.[63] Genri IV sifatida hukmronlik qilgan holda, u siyosiy va diniy muvofiqlikni amalga oshirishga urinib, shohlik kengashi va parlamenti orqali hokimiyatni amalga oshirdi.[64] O'g'li, Genri V, Frantsiya bilan urushni kuchaytirdi va 1422 yilda o'limidan sal oldin strategik muvaffaqiyatga erishishga yaqin keldi.[65] Genri VI atigi to'qqiz oyligida qirol bo'ldi va Angliyaning siyosiy tizimi ham, Frantsiyadagi harbiy vaziyat ham izdan chiqa boshladi.
Ana shunday sharoitda kurash maydoniga Miyonqol hukmdori Shayboniy Iskandar Sultonning o’g’li Abdullaxon II (1534-1598) chiqdi. Iskandarxon xonadoniga Buxoro yaqinidagi Jo’ybor qishlog’ida istiqomat qiluvchi, g’oyatda katta nufuzga ega bo’lgan shayx Muhammad Islom (1493-1563) ning ixlosi baland bo’lganligi Abdullaxonga bu kurashda juda katta madad bo’ldi. Muhammad Islom va uning avlodlari o’zlarining kelib chiqishini ota tomondan Muhammad payg’ambar avlodlariga, ona tomondan esa Chingizxon va Jo’jiga ular edilar. Aslzodalik va tasavvuf tariqatidagi mavqeyiga ko’ra, Jo’ybor shayxlari somoniylar davridan boshlaboq davlat ishlarida muhim mansablarni egallab kelar edilar. XVI asrning ikkinchi yarmida Shayx Muhammad Islom, keyinchalik uning o’g’li Shayx Abubakr Sa'd Buxoroda shayxulislom lavozimini egallagan edilar.⁷ 1556-yili Muhammad Islomning ko’magida Abdullaxon amalda Buxoro taxtini egallaydi. Muhammad Islom Abdullaxonning faoliyatiga oq fotiha bergan edi. Abdullaxon II avval amakisi, Balx va Badaxshon hukmdori Pirmuhammadni (1557-1561), keyin otasi Iskandarxonni (1561 - 1583) xon deb e'lon qilgan bo’lsa-da, amalda mamlakat hukmdori Abdullaxon II ning o’zi edi. Abdullaxonning butun hukmronlik davri tinimsiz urushlarda kechdi. Chunonchi, 1574-yili Balxni, 1578- yili Samarqandni, 1583-yili Toshkent va Farg'onani, 1584-yili Badaxshonni, 1595-yili Xorazmni zabt etdi va o’z davlati tarkibiga qo’shib oldi. Shundan keyin uning davlati sarhadlari janubda Hirotdan Mashhadgacha, shimolda Orol dengizigacha, Kaspiy dengizidan Issiqko’lgacha yetdi. Butun Movarounnahr, Xorazm va Xuroson yana yagona hukmdor qo’li ostida birlashtirildi. XVI asr oxirlariga kelib Buxoro xonligi nisbatan markazlashgan ulkan davlatga aylandi. Shunday qilib, XVI asrdagi davlatchiligimiz tarixida yetakchi sulola - shayboniylar sulolasi bo’ldi. Bu sulola o’zbek davlatchiligi rivojiga ma'lum darajada hissa qo’shdi. Sulolaning eng qudratli vakili Abdullaxon II davrida esa o’zbek davlatchiligi o’z tarixida yana bir bor yuksak darajaga ko’tarila oldi.
Xulosa
Abdullaxon II mamlakatni birlashtirish yo’lida shayboniy sultonlarning markaziy hokimiyatni kuchsizlantirishga urinishlariga qarshi tinimsiz va shafqatsiz kurash olib bordi. Bu maqsad yo’lida qarindoshlariga ham shafqat qilmadi. Abdullaxon II garchand davlatni markazlashtira olgan bo’lsa-da, davlatdagi ichki nizolarga to’la barham bera olmadi. Shunday qilib, Abdullaxon II vafotidan atigi 3 yil o’tgach, bir asr davom etgan shayboniylar sulolasi hukmronligi barham topdi. Shayboniy Abdullaxon II 1598- yil fevral oyida vafot etgach, taxtga uning o’g’li Abdulmo’min o’tqazildi. Biroq o’sha yili - 1598-yil iyul oyida Abdulmo’min fitnachilar tomonidan O’ratepa va Zomin oralig’ida o’ldirildi. Undan qolgan ikki yashar o’g’ilning xonlik huquqini hech kim tan olmadi. Taxt uchun kurash boshlandi. Buxoroning bir guruh amirlari Ibodulla Sultonning o’g’li Abdulaminni xon qilib ko’tardilar.⁸ Boshqa guruh amirlar esa Balx hokimi Abdullaxon II ning jiyani, Sulaymon Sultonning o’g’li Pirmuhammadni shayboniylarning oliy xoqoni deb e'lon qiladilar va Balxdan chaqirib olib, taxtga o’tqazadilar. Ichki nizolar tufayli Buxoro xonligida sodir bo’lgan og’ir vaziyatdan foydalangan Eron hukmdori shoh Abbos bostirib kirib, Nishopur, Sabzavor, Mashhad, Hirotni egallaydi. Xorazm esa xonlik tasarrufidan chiqib, davlat mustaqilligini tiklab oldi. Ayni paytda qozoq xoni Tavakkal Movarounnahrga qo’shin tortib, Axsi, Andijon, Toshkent, Samarqandni egallab, Buxoro tomon yurdi. Xurosondan Buxoroga yetib kelgan Pirmuhammadxon Buxoro himoyasiga kirishdi. Xonlikning ko’pgina amirlari o’z qo’shinlari bilan Pirmuhammadxonga qo’shildi. Tavakkal Buxoroni ikki oy davomida qamal qilsa-da, uni ololmay Samarqand tomon chekindi. Pirmuhammadxon qo’shinlari uni ta'qib etib, 1599-yil avgust oyi oxirlarida Miyonqolning Uchqora mavzeyiga yetib oldilar va shu yerda bo’lgan jangda Tavakkal qo’shinlari tor-mor keltirildi. Movarounnahr hududi ozod etildi, qozoq lashkarlari Dashti Qipchoqqa chekindi. Pirmuhammadxon Samarqand hokimi etib