Zarralar fizikasi

pozitron
(e+) ni kashf etdi.
Kosmik nurlar va yadro nurlanishlami o‘rganish uchun Vilson kamerasi 
va fotoemulsiya usullari yaratildi.
Yadro tarkibini o'rganish bilan bir vaqtdayadro kuchlarning xususiyatlarini 
aniqlashga jiddiy e’tibor qaratildi. LE.Tamm (1895-1971), D.D.Ivanenko 
(1907-1981) va keyinchalik 1935-yildayapon olimi X.Yukava yadro kuchlar 
oraliq mezon zarralar yordamida amalga oshadi deb qarab, o‘zlarining mezon 
nazariyasini ishlab chiqishdi.
1934-yilda LKyuri va F.Jolio-Kyuri sun’iy radioaktivlik hodisasini, E.Fermi
(3 -yemirilish nazariyasini yaratdi.
1937-yilda K.Anderson va S.Nedermeyer tomonidan kosmik nurlar 
tarkibida 
ju
-mezon zarralar mavjudligi ochildi. Bu vaqtga kelib kocplab 
elementar zarralar va bu zarralaming bir-birlariga o‘tishliklari o‘rganila 
boshlandi.
1939-1945-yillarda og‘ ir yadrolaming neytronlar ta’sirida bo‘linishi, bunda 
katta energiya ajralishi aniqlandi, ya’ni yadro zanjir reaksiyalari amalga 
oshirildi.
Yadro boiinish nazariyasini 1939-yil Ya.I.Frenkel, N.Bor va J.Uylerlar 
tomchi modeliga asosan ishlab chiqishdi. E.Fermi boshchiligida AQSHda 
1942-yil 2-dekabrda atom reaktori ishga tushdi.
1944 - 1945-yillarda V.I.Veksler va E.Mak-Millan zaryadli zarra 
tezlatgichlariga avtofazirovka prinsipini ishlab chiqdilar, bu esa o‘z navbatida 
tezlatgichlar energiyasini bir necha ocn marta oshirish imkoniyatini berdi.
6

---

1
946-yildan boshlab ko'plab (betatron, sinxrotron, sinxrofazotron, chiziqli 
rc/onans) tezlatgichlar qurila boshlandi.
Tezlatgichlar yaratilishi ko4plab elementar zarralar (mezonlar, adronlar, 
glpcron lar, rezonans zarralar) ochilishiga va ularning xususiyatlarini o4rganish, 
bundan tashqari, turli yadro reaksiyalarini o4kazish imkoniyatini berdi.
Bu davrga kelib ko‘plab yadro modellari yaratildi.
1954-yil 27-iyunda sobiq SSSRda birinchi atom elektr stansiyasi (AES) 
Miyn lushirildi. Bu bilan yadro energiyasidantinchilikmaqsadidafoydalanish 
dttvrini boshlab berdi, hozirgi vaqtda yuzlab AESlar ishlab turibdi.
Yadroning ichki energiyalaridan foydalanishning yana bir turi - yengil 
yudrolar qo‘shilishi (sintez) reaksiyalari, ya’ni termoyadro reaksiyasi 
hlsoblanadi. Hozirgi vaqtda termoyadro reaksiyasini boshqarish eng aktual 
munmmo bo‘lib, bu muammohal etilsa, insoniyatning energiyaga bo'lgan 
ohtiyoji to*la qondirilgan bo‘lar edi.
Yadro fizikasi tez rivojlanib borayotgan sohadir. Ayniqsa, keyingi 
ylllarda tcxnika taraqqiyoti ko6p yo‘nalishlar bo'yicha ilmiy izlanishlar 
olib borish, bu bilan barcha elementlar yadrolarining kvant xususiyatlarini 
nniqlash imkoniyatini beradi.
Hozirgi vaqtda yadro fizikasi fani oldida yadro kuchlar tabiatini, 
elem entar zarralar xususiyatlarini ham da term oyadro reaksiyasini 
boshqarish kabi eng muhim muammolar turibdi.
Du xil muammolarni hal etishda, yagona nazariyani yaratishdagi 
asosiy qiyinchilik shundan iboratki, yadrodagi nuklonlar orasidagi 
o'/.aro ta’sirlashuv kuchlarini bilmaymiz (yadro kuchlari tabiatda eng 
kutla kuch, bu kuchdan katta kuchga ega emasmiz, ta ’sirlashuv qisqa 
musofada -
R~\
0_13sm, ta ’sirlashuv vaqti / = 10_23s boMganligi uchun). 
Ikkinchi tomondan nuklonlar orasidagi ta ’sirlashuvni bilganimizdaham 
tu 's irla s h u v q iy m a tin i h is o b la sh u c h u n m a te m a tik h is o b la sh
im koniyatiga ega em asm iz, chunki yadro k o ‘p nuklonli sistem a. 
I lo/.irgi zamon EHM ham ularni hisoblash uchun ojizlik qiladi.
Shuning uchun hozirgi yaratilayotgan nazariyalar tajriba natijalarini 
umumlashtirishga asoslangan fenomenologik xususiyatga egadir.
Yadro fizikasi fani hozirgi zam on tezlatkichlari, qayd qiluvchi 
dctcktorlar, kameralar, EHMlar, elektron avtomatik qurilmalar yordamida 
rivojlanib bormoqda.
7

---

Yadro fizikasi taraqqiyoti natijalari energetika, geologiya, tibbiyot, avtomatika, 
ekologiya kabi ko4plab sohalarda keng qo4llanilmoqda.
Respublikamizda yuqori malakali yetuk mutaxassislar tayyorlash 
muammosini o4quv muassasalarida o4quv ishlari sifatini yaxshilash, ayniqsa/ 
kerakli o4quv qurollari va adabiyotlar bilan ta’minlash bilan erishish mumkirj.
Shu sababdan ham hozirgi kunda Davlat tilida yozilgan har bir ma’ruza matijii, 
o4quv adabiyotlari muhim ahamiyatga egadir.
Atom yadrosi va zarralar fizikasi umumiy fizika kursining eng yosh 
boiimlaridan boiib, o4tgan XX asr boshlaridayaratilib shiddat bilan rivojlandi 
varivojlanmoqda. Hoziigaeha bakalavrlar o4quv dasturi va Davlat ta’lim standarti 
asosida yozilgan adabiyotlar mavjud emas, unga yaqin adabiyotlar juda kam, 
xorijiy tillarda yozilganlari esa u yoki bu mavzuga tegishli.
QoMlanmani yozishda mavjud adabiyotlardan tashqari mualliflaming ko4p 
yillar davomida Samarqand Davlat universiteti fizika fakultetida «Atom yadrosi 
va zarralar fizikasi» kursidan o4qigan ma’ruzalari va ish tajribalaridan ham 
foydalanildi.
Qo'llanmani yozishda fizik kattaliklar, ular orasidagi bog'lanishglar, fizik 
ma’nolami tushuntirishga e’tibor qaratildi. Kattaliklami hisoblash formulalari 
sodda ixcham holatga keltirildi.
Ushbu qo'llanma birinchi marotaba chop etilayotganligi uchun ba’zi bir 
kamchiliklarga egabo‘lishi mumkin. Shuning uchun mualliflar o‘quv qo'llanma 
to4g‘risidagi o4z fikr-mulohazalarini bildirgan barcha hamkasblarga oldindan 
o4z minnatdorchiligini bildiradi.