Zarralar fizikasi

solishtirma bog‘lanish energiyasi 
deb ataladi:
S’
в  к
A
Yadroning mustahkamligini xarakterlashda bog4lanish energiyasidan 
tashqari zichlashish koeffitsienti ishlatiladi. Har bir nuklonga to‘g‘ri keluvchi 
defekt massaga 
zichlashish (upakovka) koeffitsienti 
deb ataladi.
Am
Mavjud yadrolar solishtirma bog4lanish energiyasining massa soniga 
bog4liqlik grafigi 1.4-rasmda keltirilgan.
Solishtirma bog4 lanish energiyasi juda yengil elementlardan tashqari 
barcha elementlar uchun taxminan bir xildir. Massa soni 
A>
11 bo4lgan 
yadrolarda o4rtacha solishtirma bog4 lanish energiyasi 7,4 dan 8,8 
Me V
gacha. 
Eng katta qiymat (-8,8 
MeV)
massa sonlari 
A
= 60 (temir va nikel)ga yaqin 
sohasiga to4g4ri keladi. Argon 
A
= 40 dan qalay 
A
= 120 gacha bo4lgan 
oraliqda 
E
= 8,6 
Me V
deyarli o4zgarmaydi. Og4 ir elementlar tomoniga borgan 
sari egrilikning maksimumdan pasayishi ancha sekin sodir bo'ladi. Nihoyat,
20

---

•ЙЦ oji'lr yiulrolarda bir nuklonga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha solishtirma 
Ы|ц'1пп1нИ energiyasi taxminan 7,5 
MeV
ni tashkil etadi. Ancha yengil 
i'li 
и 
и ni Inr tomon pasayishi 
A
ning kamayib borishi bilan tezroq sodir bo‘ladi. 
NolUhtlrmn bog*lanish energiyasi yadrodagi nuklonlaming (proton va 
ii»’\ it i mini ning) toq yoki juftligigabog‘liq ekan. Odatdajuft-juft yadrolarning
, |MoV) 
bog‘lanish energiyasi toq-
toq yadrolarning 
Ebog.t
energiyasidan sezilarli katta 
bo‘ladi. Juft-toq yoki toq- 
juft yadrolarning 
Ebog.{
energiyasi ham juft-juft va 
toq-toq yadrolar bogclanish 
energiyalaridan farq qiladi. 
Eng katta bogManish juft-juft 
yadrolarga, eng kuchsiz 
bogManish 
toq-toq
yadrolarga to‘gcri keladi.
0 
SO 
100 
150 
200 
250
A
1,4-rasm. Solishtirma bog‘lanish 
energiyasining massa soni orasidagi bog‘liqligi.
I laqiqatan, har xil element izotoplarining barqarorligi Z va N laming juft 
yoki toqligiga bog‘liq. Masalan, turg‘un izotoplarning ko‘pchiligida 
A
juft
bo4 lad i. J ufit-toq va toq-juft yadrolarning turg'unligi juft-juft yadrolamikiga
nisbatan kamroq. Toq-toq yadrolarning ko'pchiligi beqarordir. Tabiatda faqat
4 ta turg‘un toq-toq yadrolar uchraydi 
\ H n L i?sB ™ N
. Proton va
neytronlar soni “sehrli” (magik) sonlar deb nom olgan 2, 8,20,50, 82,126 
sonlarga teng bo‘lganda yadrolar, ayniqsa, katta turg‘unlikka ega boMib, 
tabiatda keng tarqalgan. Protonlar va neytronlar soni “sehrli” songa teng 
bo‘lsa, yadrolar, ayniqsa, juda katta turg‘unlikka ega boclib, ular ikki karra 
“sehrli” yadrolar deb ataladi. Tajribada aniqlangan yadro bog6lanish 
energiyasini tahlil qilishlik ko‘pgina yadro xususiyatlari to‘g6risida xulosalar 
chiqarish imkoniyatini beradi.
1.0 ‘rtacha solishtirma bog6lanish energiyasi ko'pgina yadrolar uchun 8
21

---

Me
F/nuklonga teng. Bu elektronning atomda bog4 lanish energiyasidan juda 
katta. Masalan, vodorod atomida elektronning bog6lanish energiyasi (ioni- 
zatsiyapotensiali) 13,6 
eV.
Engogir element atomlarida ham X-elektronning 
bogianish energiyasi 0,1 
M eV
dan oshmaydi. Demak, yadro kuchlar ta’siri 
tufayli nuklonlar yadroda bir-biri bilan juda qattiq bogiangan. Shuning 
uchun ham tabiatda uchraydigan gravitatsiya, elektromagnit va kuchsiz 
oczaro ta’sirlardan farqli ravishda yadroviy