Zarralar fizikasi

m 3 
I
bu yerda 
J -
atomda elektronlaming o‘rtacha ionizatsiya energiyasi. 
(Elektronlarning atomda ionizatsiya energiyasi turli yadro va turli qobiqlar
uchun turlicha o'rtachaqiymat 
I
= 
I0Z ; I0 = 1 0 + 13 e V )
Shunday qilib, (6.1.8) ifodadan:
Ы Е Л
b
max 
- f
^ 
dx
у
ion
“ J
bmin
dx 
m 3
|uSj
(6.1.13)
i „
max
(6.1.13) ifodadagi *n , 
ni (6.1.11) va (6.1.12) formulalardan
min
foydalanib yozamiz:
In 
К™
= I in 
h&L
 = 1 in “
L
h... 
2 
Ш
2
mm
mm
I
(6.1.14)
(6.1.14) 
ni (6.1.13) ga qo‘ysak, solishtirma ionizatsiya yo'qotish 
formulasi hosil bo‘ladi:
<№_
v 
dx j-lQn
2
n Z 2eAne . 2m32
— In—=—
m3*
I
(6.1.15)
(6.1.15) formulani Bor formulasi deb ataladi.
Relyativistik effektlami e’tiborga olsak, solishtirma ionizatsiya energiya 
yo‘qotish formulasi:
dE
dx
4n
Z V
rI 
2 
m32 
o2 
v %
/ a - /<•■>'
(6.1.16)
(6.1.16) formulaga Bete-Blox form ulasi deb ham ataladi. Bu yerda 
energiya yo‘qotish erg/sm larda o‘lchanadi.
Solishtirma energiya yo'qotish muhitdan o‘tayotgan zarra zaryadining 
kvadratiga to‘g‘ri, tezligining kvadratiga teskari mutanosibda hamda muhitning 
elektronlar konsentratsiyasiga ham bog‘liq bo‘lib, zarra massasiga bog‘liq emas.
208

---

Zaryadli zarraning elektronga yaqin kelish masofasi, ya’ni ta’sirlashuv 
parametri norelyativistik yoki relyativistik holatlarda turlicha qiymatlarga 
ega boMadi.
Norelyativistik holat uchun yaqinlashish parametrining &max qiymatini 
elektronning atomdagi o6rtacha ionizatsiya energiyasi 
J
to 6g6ri keladigan 
qiymat tanlanildi. Relyativistik holatda shuni e’tiborga olish lozimki, zarra 
ta’sirlashuv vaqti:
b
t = ~ .
(6.1.17)
2яг
Agar elektronning orbitada aylanish davri 
T
— 
dan katta bo‘lsa,
CO
zarra energiyasini atomni uyg6otishga sarflanmaydi. Xuddi prujinaga qiska 
turtki berilsa prujina tebranadi, agar prujinani sekin siqib va asta-sekin 
bo‘shatilsa tebranmaganidek boMadi. Shuning uchun zarraning elektron 
bilan ta’sirlashuv vaqti hech bo‘lmaganda elektronning orbitada aylanish 
davriga teng bo'lishi kerak:
t = —
= Г. 
(6.1.18)
CO
Shunday qilib, o ‘rtacha ionizatsiya energiyasi:
I = ho.
(6.1 Л 7) relyativistik effektlarni e’tiborga olinsa ta ’sirlashuv vaqti 
bo‘ylama kulon maydonning siqilishi hisobidan kamayadi (6.3-rasm):