Zarralar fizikasi

VI-ВОВ. YADROVIY NURLANISHLARNING MODDALAR
BILAN 0 ‘ZAR0 TA’SIRI
Yuqori energiyali har xil nurlanishlar manbayi yadro yemirilishlari, 
reaksiyalari, zaryadli zarralar tezlatgichlari ham da kosm ik nurlar 
hisoblanadi. Bu nurlanishlar zaryadli yoki zaryadsiz, energiyalarining 
katta-kichik bo'Iishiga qarab muhit atomlari bilan turlicha ta’sirlashadi. 
Shuning uchun yadro nurlanishlarining moddalar bilan ta ’sirlashuvini 
o‘rganish, ta’sirlashuvdagi muhitning xususiyatlarini (massasi, zaryadi, 
zichligi...) va nurlanishlar xususiyatlarini (zaryadi, energiyasi, intensivligi) 
aniqlash imkoniyatini beradi. Ta’sirlashuvga kocra, muhit ichki tuzilishi, 
mustahkamligi, tarkibi, biologik xususiyatlarining o ‘zgarishi, bundan 
tashqari, nurlanishlardan himoyalanish va nurlanishlarni qayd qilish 
imkonini beradi. Yadroviy nurlanishlarning moddalar bilan ta’sirlashuv 
qonunlarini o‘rganish yadro fizikasining amaliy maqsadlarda qocllanish 
asosini yaratadi.
Yadro nurlanish zarralari muhit atomlari bilan kuchsiz, elektromagnit 
va kuchli yadroviy o'zaro ta’sir kuchlari vositasida ta’sirlashadi.
Zaryadli o g ‘ir zarralar va gamma foto n lar m uhitdan o 4 ish d a 
ta’sirlashuvni asosan elektromagnit ta’sirlashuv bilan amalga oshiradi, 
kuchli yadroviy ta’sirlashuvda qatnashmaydi, chunki yadro kuchlari qisqa 
masofada ta’sirlashadi, bundan tashqari, yadroda elektronlar Z qadar 
ko‘pdir.
Yadro nurlanishlar energiyasi (0,01 — 0,1 MeV dan TeV gacha)
atomlarda elektronlar ionizatsiya energiyasidan 
( J
= 13,5Z eV) juda
katta boMgani uchun elektronning atom qobig'ida bog‘lanish energiyasini 
e’tiborga olmasdan elektronni erkin deb qarash mumkin.
Zarralar muhit bilan turlicha ta’sirlashadi. Zarralarning muhit bilan 
ta’sirlashuv mexanizmini zaryadli yengil (elektron, pozitron), ogcir 
(elektron, pozitrondan boshqa) zarralar va gamma kvantlarga ajratish 
mumkin.
Zaryadli zarralar m uhitdan o ‘tishda atom elektronlari va yadro 
elektromagnit maydon bilan o‘zaro ta’sirlashuvida energiyasini atomni 
uyg‘otish yoki ionizatsiyalashga sarflaydi, yengil zaryadli zarralar esa bu
203

---

m aydonda torm ozlanishi n atijasid a o ‘z energiyasining b ir qism ini 
nurlashga yo'qotishi mumkin.
Bu nurlanishga tormozli nurlanish yoki radiatsion nurlanish deb ataladi. 
Bu nurlanishda uzluksiz spektrli gamma nurlar hosil boMadi. Zaryadli 
zarralar energiyasi juda katta boMganda shaffof muhitdan o‘tishda Vavilov- 
CHerenkov nurlanishiga energiyasini yo‘qotishligi mumkin.
Gamma nurlar o‘z energiyalarini asosan fotoeffekt, kompton effekt, 
elektron-pozitron juftini hosil qilish jarayonlariga sarflaydi. Agar gamma 
foton energiyasi juda katta Ey > 10 MeV boMganda fotoyadro reaksiyalarini 
hosil qilishligi mumkin.
Neytronlarning moddalar bilan ta ’sirlashuvi m uhit atom yadrolari bilan 
kuchli o ‘zaro ta’sirlashuv tufayli rocy beradi.