Zarralar fizikasi

166

---

(и
'ill 
и lii qutblanadi va yadro kulon potensial to‘sig‘ini balandligi deytrondagi 
inikloiiliiming bogManish energiyasidan katta boMsa, [Bt > д W(2H)] 
t|iill>liinish ta’sirida deytron neytron va protonga ajralishi mumkin. Natijada 
nuklonlardan neytron yadro tomonidan yutiladi. Proton esa yadro ichiga 
klrmasdan o‘zyoMini davom ettiradi. Shuninguchun ham ikkilamchi zarra 
Uuclutk 
taqsimoti anizotrop boMadi. Shunday qilib, bevosita o ‘zaro ta’sirli; 
ymlro 
reaksiyasi mexanizmi asosida (d, p) reaksiyalar chiqishining ortib 
kotlnhlni 
tushuntirish mumkin. Umuman, deytron ta’sirida yuz beradigan 
t onkllynlar 
oraliq yadro hosil boMishi va bevosita o‘zaro ta’sirli reaksiyalar 
mexanizmlari bilan ham borishi mumkin.
Du reaksiya mexanizmlarining hissasini (d, p) va (d, n) reaksiyalaming 
chiqishini taqqoslash yoMi bilan aniqlash m um kin. (d, p) va (d, n) 
r eaksiyalaming chiqishi B(d, p)/B(d ,n) deytron kinetik energiyasining ortishi 
bi Ian ortib borishi, reaksiya asosan Bor kompaund yadro mexanizmi bo‘yicha 
borishini ko‘rsatadi. Bu nisbat kamaysa reaksiya bevosita o ‘zaro ta’sir 
mexanizmi bilan boMadi.
l951-yildaBatlerTa > Bk hollarda (d, n) reaksiyalarda hosil boMgan proton 
vn 
neytronlarning energiya va burchaklar bo‘yicha taqsimotini o'rganib, 
reaksiyada hosil boMgan qoldiq yadro uyg‘onish energiyasining harakat 
miqdori momenti va holat juftligini aniqladi.
5.8.2. Fotoyadroviy reaksiyalar
Yuqori energiyali gamma-kvantlar yadro bilan to‘qnashishi natijasida 
proton, neytron, deytron va boshqa zarralar hosil qilishi ham da ogMr 
yadrolarni parchalashi ham mumkin. Bunday reaksiyalarga fotoyadroviy 
re a k s iy a la r deb ataladi. Bu jarayon fotoeffekt hodisasiga o'xshash 
boMganligi uchun yadroviy fotoeffekt deb ham ataladi.
Yadro fotoeflfekti 1934-yiIda D.Chedvik va Goldxaber tomonidan 
208Tl
radioaktiv izotopdan chiqadigan E = 2,62 MeV energiyali gamma-nurlar 
bilan deytronni bombardimon qilishda kuzatilgan.
Y + \H —> П + p
yadrolarda fotoyadroviy reaksiyani hosil qilish uchun gamma-kvant 
energiyasi nuklonningyadrodagi bogManish eneigiyasidan katta boMishi kerak.
167

---

Gamma-kvantlar radioaktiv yemirilishlardan keyin, ayniqsa, yuqori 
energiyali gamma-kvantlar esa tezlatkichlar (betatron, sinxrotron) yordamida 
hosil qilinadi.
F o to y a d ro v iy re a k siy a la rd a a so san (g, n ), (g, p) re a k s iy a la r 
kuzatiladi. U lam ing kesim i yadroning tartib nom eriga qarab chiziqli 
ortadi. A > 100 bo‘lgan og‘ir yadrolardan chiquvchi neytronlar va 
kichik energiyali protonlarning burchaklar bo‘yicha taqsimoti izotrop, 
tez protonlar esa gam m a-kvant y o cnalishiga tik ravishda k o 6proq 
uchib chiqadi. (g, p) reaksiya chiqishi (g, n) reaksiya chiqishidan 
taxm inan 100 m arta k o ‘p b o 'la d i. Bu natijalarni B orning yadroviy 
reaksiya m exanizm i asosida tushuntirish m um kin emas.
Haqiqatan ham, agar (g, n) va (g, p) reaksiya vaqtida oraliq yadro hosil 
boMsa, ikkilamchi neytron va protonlar Maksvell taqsimotiga o‘xshash 
energiya taqsimotiga ega boMishi kerak edi. (g, p) reaksiyaning chiqishi 
(g, n) reaksiya chiqishidan 103— 104 marta kam boMishi kerak edi, chunki 
kulon potensial to€sig‘i kompaund yadrodan protonlarning chiqishini 
qiyinlashtiradi. Tajribalar esa (g, p) reaksiya chiqishining ancha katta 
boMishini ko‘rsatadi. Bu holni to‘g‘ri tushuntirish uchun fotoyadroviy 
reaksiyalar bevosita ta’sir mexanizmi bilan boradi deb faraz qilindi. Bu 
yadro mexanizmida gamma-kvant yadro sirtiga yaqin joylashgan proton 
tom onidan yutiladi va to ‘g ‘rid an -to 4g 6ri yadrodan urib chiqariladi. 
Fotoprotonning maksimal kinetik energiyasi (Tp)maks = 
B —
ep, bu yerda 
Eg - gamma-kvant energiyasi, e - protonning bogManish energiyasi.
Fotoprotonning bunday to 4g ‘rid an -to ‘g ‘ri urib chiqarilishi asosida 
(g, p) reak siy a ch iq ish in in g k atta boM ishi va fo to p ro to n larn in g
anizotrop burchak taqsim otini to ‘g ‘ri tushuntirish m umkin, chunki 
bu y ad ro lard an p ro to n larn in g ch iq ish i B or m exanizm iga asosan 
qiyinlashadi.
Tezlatkichlar yordam ida hosil qilingan torm ozlanish gam m a-nurlar 
yordam ida kuzatilgan fotoyadroviy reaksiyalarda kesim ning gam m a- 
kvant energiyasiga bogMiq ravishda o ‘zgarishi, ularning uyg‘onish 
funksiyasi rezonans xarakterga ega ekanligini k o ‘rsatdi. ( y , p) va 
( y , n) reaksiyalam ing kesim i energiya ortishi bilan ortib Ey = 10 
M eV da 1 m barn ga tenglashadi, so 6ng Ey = 15 -*-25 M eV da o ‘ziga 
xos rezonans ortish kuzatiladi (5.9-rasm ).