Зарифбой ибодуллаев асаб ва руҳият илмий-оммабоп рисола

АМБИДЕКСТРИЯ ҲАҚИДА ТАЪЛИМОТ
2002 йили клиник нейропсихология фани асосчиси академик 
Александр Романович Лурия нинг 100 йиллик юбилейига бағишланган 
халқаро симпозиум бўлди. Унинг асосий ташкилотчиси Е.Д.Хомская эди. 
Менда у билан яқиндан тани шиш ва тўрт йилдан буён олиб бораётган 
илмий изла нишларим натижаларини юзма-юз сўзлаб беришга катта 
имконият пайдо бўлган эди. Илмий ишимнинг асосий мақсади – 
амбидекстрларда рўй бер ган инсультларда бош миянинг чап ва ўнг 
ярим шаридаги олий руҳий функцияларни ўрга ниш эди. Изоҳ: ўзида 
ҳам чапақайлик, ҳам ўнақай ликни мужассамлаштирган одамларга 
амбидекстр дейишади. Чапақайлар ва ўнақайлар яхши ўрга нилган-у, 
амбидекстрлар эса гўёки ўртада қолиб кет гандек ўрганилмай қолган 
эди. Мен амби декстрларда рўй берган инсультга оид маълумот ларни 
ҳеч бир манбада учратмадим. 
Ушбу анжуманда дунёнинг йирик давлатла ридан энг машҳур 
нейропсихологлар иштирок этишаётган эди. Мен бор имкониятдан 
фойдаланиб, кўзга кўринган нейропсихологлардан амбидекстрия 
ҳақида фикрини сўрардим. Энг қизиғи, ҳеч қаерда бош мия зарар-
ланишларига оид илмий ишлар амбидекстрларда олиб борилмагани 
аён бўлди. Амбидекстрия, асосан, спортчиларда (теннисчилар, бокс-
чилар) ўрганилганлигини айтишди. Шундан сўнг менинг фикру зикрим 
амбидекстрларни ўрга ниш бўлиб қолди. Агар мен уларда бош миянинг 
чап ва ўнг ярим шари инсультларини ўргансам, бу одамларда инсульт 
моделини ярата олардим. 
Эртаси куни Бурденко номли Нейрохирургия институтида чапа-
қайларга оид илмий изланишлари билан машҳур бўлган профессор 
Доброхотова билан учрашдим ва унга ўз фикримни айтдим. У бир оз 
ўйланиб турди-да, нима қиласан амбидекстр ларни ўрганиб, менимча 
чапақайларда инсульт кечишини ўрганган маъқул, деди. Мен 
чапақайлар яхши ўрганилган-ку, бу ҳақда илмий ишлар кўп-ку, дедим. 
Менинг амбидекстрия ҳақидаги фикрим уни қизиқтириб қўйгани 
шундоқ билиниб турарди. Олима менга «Левши» деган китобини совға 
қилди ва биз хайрлашдик.
Мен Москва Давлат университети (МДУ) профессори Е.Д.Хомская 
билан бир ой ичида бир неча маротаба учрашдим, маъру заларида 
қатнашдим. Унга амбидекстрия ҳақидаги фикримни айтганимда, бу ғоя 
жуда маъқул тушди. Айнан мана шу йўналиш ўрганилмай қолганлиги, 
агар мен уларда инсульт кечишини ўргансам, амбидекстрларда 
инсульт моделини яратишим мумкинлигини айтди. У менга илмий 
иш натижалари ҳақида боғланиб туришимни ва агар имкони бўлса 
диссертация ҳимояси пайтида албатта Тошкентга боришини ваъда 
қилди. Германияда нейропсихолог Лурия марказини очган ва ушбу 

---

АСАБ ВА РУҲИЯТ
177
анжуманда иштирок этаётган профессор Шонле билан ҳам амбидекс-
трия ҳақида гаплашганимда, бу ғоя уни ҳам қизиқтириб қолганди.
Мен бутун анжуман мобайнида 1977 йили АҚШга кетиб қолган ва 
80 ёшдан ошиб қолган профессор Тонконогийнинг ёнида юрдим. Унга 
ҳам ўз ғоямни айтдим. «Бу жуда зўр ғоя-ку! Кел, шу ҳақда бирга иш олиб 
борамиз, сен илмий грантлар ютиб Америкага келишга ҳаракат қил. 
Мен сенга ҳамма шароитни яратиб бераман. Агар ёқса, шу ерда қолиб 
ишлайсан», деди. Биз ташрифномалар билан алмашдик. Эртаси куни 
унинг ўзи мени излаб топди. Унинг бу қизиқишлари менда қандай дир 
ҳадик уйғотди, бунинг устига инглиз тилини ҳам билмасдим. Инглиз 
тилини тезда ўрганса бў ларди, бироқ қандайдир куч бу ишларни 
ёлғиз бажа ришимга ундарди. Менинг ғоям шунча олим ларда қизиқиш 
уйғотганлиги тўғри йўлни танла ган лигим исботи эди. Мен бу ишларни 
ўз юртимда амалга оширишга аҳд қилдим. 
Докторлик диссер та циям 2004 йили бутунлай тайёр бўлди ва 
ҳимояни кутардим. Унинг бир нусхасини профес сор Е.Д.Хомскаяга 
юбордим. 
Афсуски, бу пайт да олима вафот этган экан. Диссер-
тациямга 
тақ ризни 
МДУ 
нейропсихология 
лаборатория-
си муди раси Т.Ф.Ахутина юборди. У телефондаги суҳ батда
дис сер тациямга юқори баҳо бериб, Е.Д.Хомская нинг унга айтган гапини 
эслатди: «Яқин кунларда амбидекстрларда инсульт моделини тошкент-
лик йигит яратади...».