Zararkunandalarga chidamlilik seleksiyasida qo‘llaniladigan usullar

Turli tashgi muhit stress omillari – ularni o,simlik belgilari rivojiga tasiri

• 
  Zararkunandalarga chidamlilik seleksiyasida qo‘llaniladigan usullar.
  

Madaniy ekinlarni, shu jumladan g‘o‘za o‘simligiga zarar keltiruvchi organizimlardan himoya qilish qishloq xo‘jalik mahsulotining sifati va umumiy miqdorini oshirishning muhim shartlaridan biridir. Bu borada dunyo miqyosida olib borilayotgan ishlar o‘simliklarni himoya qilishning eng qulay, arzon va atrof-muhitga zarar keltirmaydigan usullarni ishlab chiqarishga qaratilgan. Bunday usullarning eng samarali va qulay turi o‘simliklarning zararkunanda organizimlarga tabiiy chidamli bo‘lgan, genetik imkoniyatli vakillaridan foydalanishdir.

• 
  G‘o‘zaning asosiy zararkunandalarining biologiyasi, ekologiyasi va tabiatini o‘rganish natijalari, o‘simlikning zararkunandani o‘zidan uzoqlashtirish omiliga ega bo‘lgan navlarni yaratishga imkoniyat yaratdi. Bu borada olib borilgan ilmiy tatqiqodlar natijasida g‘o‘zaning ko‘pchilik zararkunandalarga chidamli bo‘lgan navlari yaratildi va ishlab chiqarishga joriy etildi. Masalan Toshkent-6, S-6030, Termiz-7 navlari g‘o‘za tunlamiga nisbatan chidamliligi, S-6037, S-9063 navlari poliz shirasi bilan juda kam zararlanishi bilan ajralib turadi. Biroq g‘o‘zaning so‘ruvchi zararkunandalarga chidamliligini o‘rganish bir qator sust darajada amalga oshirilgan. O‘simliklarga zarar keltiruvchi zararkunandalarga qarshi bir qator kurash usullari ishlab chiqilib amaliyotda keng foydalaniladi:
  
• 
  Kimyoviy preparatlar yordamida kurash;
  
• 
  Biologik kurash;
  
• 
  Seleksion-genetik usul – immunli navlarni yaratish;
  

Uyg‘unlashtirilgan kurash

• 
  Malumotlarga qaraganda (Georghiou, Mellan, 1983y ), yer yuzida 428 turdagi bo‘g‘imoyoqlilar, turli guruh pestitidlarga chidamlilik hosil qilgan bo‘lib, ulardan 260 tasi qishloq xo‘jaligi ekinlari zararkunandalaridir.
  
• 
  Hozirgi kunda muayyan zararkunandalarga tanlab tasir qilish xususiyatiga ega bo‘lgan, atrof-muhitga, hayvonlar va insonlarga zarari kam bo‘lgan kimyoviy vositalardan foydalanilmoqda.
  

O‘simliklarni biologik himoyalash , keng manoda zararkunandalar zararini va ularning sonini kamaytirish maqsadida tirik organizimlar, ularning faoliyati natijasida hosil bo‘lgan moddalar yoki ularning sintetik analoglaridan foydalangan holda olib boriladigan tadbirlar samarasidir. Bu usulning mohiyati tabiyatdagi tirik mavjudotlar orasida mavjud bo‘lgan o‘zaro antogenetik munosabatlardan aniq maqsadlarda foydalanishdir.

• 
  O‘zbekistonda bu boradagi ishlar o‘tgan asrning 70 – yillariga kelib rivojlanadi. 1971 – yilda bu usul 2.6 milion gektar maydonga qo‘lanilgan bo‘lsa, 2000 yilga kelib 7.6 milion gektar maydonga qo‘lanildi. 1972 – yilda 18 ta biolabaratoriya va biofabrikalar bo‘lgan bo‘lsa, 2000 – yilda 790 taga etdi. Keng miqyosda olib borilgan ishlar natijasida kanaxo‘r trips, oltinko‘z, yirtqich qandala, bit qo‘ng‘izi, vizillovchi pashsha, yetti nuqtali xon qizi, oltinko‘z, gallitsa gabrobrokon, anapteles, oltinko‘z , taxin pashshasi va trixogramma kabi zararkunandalarning ta’biiy kushandalari paxtachilik dalalarida qo‘llanilmoqda.
  

Zararkunandalarga qarshi kurashning uchinchi usuli – bu tabiiy chidamli bo‘lgan navlarni yaratish va joriy qilishdir. Bu usul tabiatda uzoq yillar mobaynida tarkib topgan immunitet o‘choqlarini topish, immunli o‘simliklar shakillarini o‘rganish, chidamlilik genlarini madaniy formalarga o‘tkazishdan iborat.

• 
  Zararkunandalarga qarshi kurashning ilmiy asoslangan uyg‘unlashtirilgan usuli - bu barcha kurash usullaridan muvofiqlashgan holda foydalanishdir. Bunda o‘simliklarni zararkunandalardan himoya qilishda zarurati bo‘lganda biologik agentlardan, muayyan miqdordagi kimyoviy preparatlardan foydalaniladi va agrotexnik tadbirlarning qabul me’yorlariga amal qilinadi. Bularning barchasi zararkunanda, kasallik va begona o‘tlar riaojlanishini ularning miqdoriga biotik va abiotik omillar ta’sirini hamda o‘simliklarning rivojlanishini ham oldindan bilishga asoslangan bo‘lishi kerak.
  

Qishloq xo‘jalik ekinlarini zararkunandalardan himoya qilishning eng samarali va qulay yo‘llaridan biri bu – ushbu
ararkunandalarga chidamli navlarni yaratilishi va ishlab chiqarishga joriy etilishidir.

• 
  ^{O‘simliklarning zararkunandalar ta’siriga javob reaksiyasi}
  
• 
  O‘simliklarning zararkunandalarga chidamliligini o‘rganishda nav va formalarning zararkunandalar tasiriga javob reaksiyasining xususiyatlarini, bu reaksiyaning o‘simlikning yoshi, holati va tashqi muhitga bog‘liq ravishda o‘zgaruvchanlik darajasini aniqlash zarur.
  
• 
  O‘simliklarning zararkunandalar ta’siriga nisbatan reaksiyasi zararlangan organlarning zararlanish shakliga ko‘ra aniqlanadi.
  
• 
  Sanchib so‘ruvchi og‘iz aparatiga ega bo‘lgan qishloq xo‘jalik zararkunandalari o‘simlik organlaridagi ozuqa moddalarni so‘rib oziqlanadi. Bu zararkunandalarning o‘simlik qisimlarini teshish usuli turlicha bo‘ladi. Masalan, shira bitlarining aksariyati sanchuvchi hartumini o‘simlik to‘qimasiga xujayralararo bo‘shliq orqali kiritadilar va bunda hujayra butunlay buzilmaydi.
  
• 
  Sikadka, kana va shiraning bir necha turlari sanchuvchi hartumini o‘simlik to‘qimasiga hujayra devori orqali kiritadi va bu bilan to‘qimani birmuncha kuchli zararlaydi.
  
• 
  
•