|
Geoekologik metod tabiat va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir natijasida bir vaqtda hamda atrof-muhit muhofazasining nazariyasi ishlanayotgan hamda tabiatni muhofaza qilish tadbirlari ishlab chiqilayotganda muhim hisoblanadi. Voha landshaftlari o‘zining morfologik strukturasining murakkabligi va xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Bu murakkablik eng avvalo ulardagi turli ob’ektlarning o‘zaro ta’siri, turli darajadagi dinamikaga ega ekanligi, barqarorlik, elastiklik, o‘z hatti-harakatlarining xilma-xilligi va noaniqligi bilan belgilanadi. I.P.Gerasimov va boshqalar (1987) geografiyada geoekologik usulning ahamiyati va muhimligini e’tirof etganlar.
O‘zbekistonning vohalar landshaftlari tasnifi
Hozirgi zamon landshaftshunoslik bosqichida tabiiy va antropogen landshaftlarni tasniflashda ma’lum yutuqlarga erishildi, landshaftlarni tasniflash tamoyillari va ularning asosiy toifalari aniqlandi.
Tabiiy landshaftlarni tasniflash masalalari bilan N.A.Gvozdeskiy, M.A.Glazovskaya, A.G.Isachenko, V.A.Nikolayev, A.I.Perelman, V.B.Sochava va boshqalar shug‘ullanishgan.
Qator olimlar (A.Abdulqosimov, M.I.Axtirseva, D.V.Bogdanov, V.S.Jekulin, N.K.Iogansen, A.G.Isachenko, S.V.Kalesnik, V.L.Kotelnikov, F.N.Milkov, V.I.Prokayev, A.M.Ryabchikov, L.I.Kurakova, Yu.G.Saushkin, D.B.Ugleba va b.) antropogen landshaftlarni o‘rganish va tasniflashni amalga oshirganlar. Ma’lum hududda inson xo‘jalik faoliyatlarining turli shakllari landshaftlarning differensiyasiga turlicha ta’sir etishi masalani ancha murakkablashtirishidan, shunga bog‘liq tarzda hozirgacha antropogen landshaftlar uchun umumtasniflash tamoyili yo‘q. Voha landshaftlari ham, qaysiki antropogen tarzda ma’lum darajada murakkab geomajmua(geokompleks) hisoblanadi. Balki shuning uchun ham ularni tasniflash yetarli darajada ishlab chiqilmagan.
T.V.Zvonkova va N.A.Gvozdeskiy (1965) Buxoro va Samarqand viloyatlarining hududlarini landshaft tipologik tahlil qilib, quyidagi voha tiplarini ajratganlar: 1) delta voha landshaftlari; 2) qayir voha landshaftlari; 3) quyi terrasa voha landshaftlari; 4) yuqori terrasa, tog‘ oldi tekisliklari va konus yoyilmalarining voha landshaftlari; 5) tog‘ oralig‘i botiqlari voha landshaftlari.
CH.V.Galkov va N.A.Kogay (1967) O‘zbekistonning qishloq xo‘jalik kartasi tarkibida nashr etilgan landshaft kartasida: 1) qayir tekisliklaridagi vohalar; 2) delta tekisliklaridagi vohalar; 3) terrasa tekisliklaridagi vohalar; 4) prolyuvial va allyuvial-prolyuvial tekisliklardagi vohalarni ajratganlar.
Keyinroq N.A.Kogay (1969) O‘zbekistonning cho‘l mintaqasidagi tekislik va past tog‘lar landshaftlarini tavsiflab, turli genezisli vohalarni ajratadi: 1) delta va allyuvial tekisliklardagi sug‘oriladigan yerlar(vohalar); 2) yassi allyuvial – prolyuvial tekisliklardagi sug‘oriladigan yerlar; 3) prolyuvial tekisliklardagi sug‘oriladigan yerlar; 4) adirorti va adir o‘rtasidagi sug‘oriladigan yerlar.
A.Abdulqosimov (1990) relefning (relefdagi joylashishi bo‘yicha) genetik tiplariga asoslanib quyidagi voha landshaftlarini ajratgan: qayir, delta, adir o‘rtasi – tekislik, tog‘-vodiy, tog‘oldi-tekislik, ko‘l-terrasa, cho‘l tekislik va b.
Bizning fikrimizcha yuqorida ko‘rsatilgan tasniflash respublikamizning arid hududlaridagi vohalarning hammasini qamrab olmagan va ularning xususiyatlarini to‘liq yoritmagan.
Biz taklif etayotgan O‘zbekiston voha landshaftlari tasnifi varianti geomorfologik tamoyillarga, ya’ni maxsus rivojlanish va arid mintaqalar hududi geomorfologik tuzilishining hozirgi holatini hisobga olishga asoslangan (1-chizma).
Taklif etilayotgan voha landshaftlarining tasnifi yanada aniq va respublikamizning arid mintaqasida vujudga kelgan barcha vohalarni qamrab olgan. U vohalarning geomorfologik tuzilma (struktura) laridagi o‘zgarishlarni o‘rganishga, hozirgi holatini sifatli tahlil qilish va baholashga, mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni prognoz qilish hamda vohalar tabiatini muhofaza qilish ishlarini rejalashtirishga imkon tug‘diradi.
Yuqori qism
O‘rta qism
Delta tekisliklari
Taqirlar
Oqimsiz pastqamliklar
Chekka (quyi) qismlar
Yuqori qism
Konus
yoyilmalari
O‘rta qism
Quyi terrasalar
(I, II)
Chekka (quyi) qismlar
Allyuvial terrasalar
Yuqori terrasalar
(III, IV…)
Yonbag‘irlar
Adirlar
Yuqori va o‘rta qism
Prolyuvial shleyflar
Chekka qismlar
Oqimsiz pastqamliklar
Plato va balandliklar
Do'stlaringiz bilan baham: |
