Zamonaviy texnologiyalar

Javob:  Yodning  sublimatlanishi  fizik  hodisa.NH
4
Cl  sublimatlanishi 
qaytar  reaksiya  beradi.Chunki  bunda  NH
4
Cl,  NH
3
  va  HCl  gazlariga  ajralib, 
havoga chiqqandan keyin yana birikib oladi. NH
4
Cl=NH
3
+HCl 
 
―Yer‖ bilan ―Oy‖ o‘rtasida qancha masofa bor? (Kimyoviy vaziyatda)  
Javob:  Tellur  lotincha  ―Yer‖,  ―selen‖  grekchada  ―Oy‖  degan  ma‘nolarni 
bildiradi.  Kimyoviy  elementlar  davriy  sistemasining  16  gruppasida  bu  masofa 
yo‘q.  34 dan 52 gacha. 
 
 
Beshta  oddiy  moddadan  bitta  murakkab  modda  hosil  qilish  mumkinmi? 
Oltidan-chi?  

---

140 
 
Javob: Agar gap oddiy moddalarning o‘zaro ta‘siri haqida ketadigan bo‘lsa, 
bu  yerda  ikkita  kimyoviy  element-fosfor  va  kislorodning  allotropik  shakllarini 
tushunish  lozim.Qizil,  qora  va  oq  fosfor  kabi  moddalar  kislorod  va  ozon  bilan 
birikkanda bitta murakkab modda  P
2
O
5
 hosil bo‘ladi.  
Xuddi  shunday  savolni  uglerodning  shakl  o‘zgarishlariga  nisbatan  ham 
qo‘llash mumkin. Lekin bunda ta‘sirlashuvchi oddiy moddaning soni 5 ta emas, 6 
ta  bo‘ladi.  Chunki  uglerdoning  an‘anaviy  allotropik  shakl  o‘zgarsihlari  olmos, 
grafit, karbin, fullerin, lonsdeylit, nanotrubka ko‘rinishlaridir. 
 
Qizil  rangli  oddiy 
moddaning  gidrogenli  birikmalari  uchuvchan 
birikmalardir.  Ular  organik  moddalarning  qoldiqlarini  chirishidan  hosil  bo‗ladi. 
Ular  havoda  o'z-o‗zidan  alangalanish  xossasiga  ega.  Kechasi  eski  g‘orlardan  o‗t 
ko‗rinish  shunga  bog‘liq.  Tabiatning  bu  hodisasini  tushunmaganlar  unga  ―ajina 
chirog‗i‖ deb nom bergan. Aslida u nima? 
Javob:  Qizil  modda,  bu  qizil  fosfor  bo‗lib,  vodorod  bilan  birikmasi  fosfin 
PH
3
,  kalsiy  fosfidga  suv  ta‘sir  etishi  natijasida  hosil  bo‘ladi  Uning  tarkibida  oz 
miqdorda difosfin P
2
H
4
 bo‗lganda, u havoda o ‗z-oz‗idan alangalanadi. Balchiqda 
va eski g‗orlarda kechasi ko‗rinadigan ―chiroqlar‖ fosfor gidridlarining o‗z-o‗zicha 
alangalanishidan kelib chiqadi. 
 
Probirkaga  oz  miqdorda  tuzlardan  biri  solib  qizdirilsa,  u  suyuladi.  Keyin  u 
qaynay  boshlaydi.Shu  payt  unga  no‗xat  kattaligida  cho‗g‗langan  ko‗mir 
bo‗lakchasi  tashlansa,  u  alangalanadi  va  har  tarafga  harakatlanib,  probirka 
devorlariga  urilib  yonadi.  Bu  qiziqarli  tajriba  ―o‗yinga  tushuvchi‖  ko‗mir  deb 
nomlanadi.  Probirkada  qaysi  tuz  qizdirildi?  Nima  uchun  ko‗mir  bo‗lakchasi 
alangalanib yonadi? 
Javob:  Probirkaga  natriy  yoki  kaliy  nitrat  tuzi  olingan  edi.  U  suyuqlanib 
parchalandi va kislorod gazi chiqara boshladi: 2NaNO
3
=2NaNO
2
+O
2
: 
Cho‗g‗lanmagan  ko‗mir  bo‗lagi  kislorod  ta‘sirida  alangalanib  yonadi    va 
chiqayotgan  gaz  pufakchalari  ta‘sinda  ko‗mir  bo‗lakchasi  har  tarafga  go‗yo 
o‗yinga tushayotgandek bo‗ lib ko‗rinadi. 
 
 
Mineral o‗g‗itlar ishlab chiqarish zavodlarida gazlardan biriga nitrat kislota 
ta‘sir ettirib, selitralardan biri hosil qilinadi. Bu qaysi selitra? Nitrat kislotaga qaysi 
gaz ta' sir ettirilgan edi? 
 
Javob:  Ammiak  gaziga  nitrat  kislota  ta  ‘sir  ettirilsa,  azotga  boy  ammiakli 
selitra hosil bo‗ladi:  NH
3
 + HNO
3
 – NH
4
NO
3 
Qora bo‗yoq tabiiy gazdan tayyorlanadi. Bu bo‗yoqning tarkibi qaysi oddiy 
moddadan iborat? 
 
Javob:  Tabiiy gazning asosiy qismi metan gazidan iborat. U havosiz joyda 
qizdirilsa uglerod va vodorodga parchalanadi  Hosil bo‗lgan uglerod qora bo‗yoq  
tayyorlashda,  kauchukka  qo‗shib  rezina  tayyorlashda  va  boshqa  sohalarda 
qo‗llaniladi. 
 
 

---

141 
 
 
Oddiy moddalardan biri zararli qo'shimchalardan tozalash maqsadida shakar 
va  spirt  ishlab  chiqarishda  qo‘llanadi,    Dorixonalarda  u  ―karbolen‖  nomi  bilan 
sotiladi  va  me‘dadagi  zararli  moddalami  yo‗qotish  uchun  bemorga  ichiriladi.  U 
havodagi  zararli  qo‗shimchalarni  ushlab  qolish  xossasiga  ega  bo'  lgani  uchun 
undan ―gazga qarshi‖ (protivogaz)  asboblar tayyorlangan. Gap qaysi modda ustida 
ketayapti? 
 
Javob:  Pista  ko‗mir  yoki  faollantirilgan  ko‗mir,oddiy  modda  bo‗lgan  
ugleroddan  iborat  bo‗  lib,  u  aralashmalardagi  rangli  qo‗  shimchalarni,  havodagi 
zaharli  gazlami  yutish  (adsorblash)  xossasiga  ega.  Shuning  uchun,  shakarni 
oqartirish, spirtlarni zararli qo‗shimchalardan tozalash va havoni zaharli gazlardan 
tozlashda faol lantirilgan ko‗ mirdan foydalaniladi. 
 
 
 
Gazlardan  bug‘i  nisbatan  oson  suyuq  holatga  о‗tadi.  Uning  bug‘lanishi 
natijasida juda ko‗p issiqlik yutiladi va u qorsimon qattiq holatga o'tadi. U issiqlik 
ta‘sirida suyuq holatga o‗tmasdan, birdaniga bug‗  holatga o‗tadi. Shuning uchun 
ham u ―quruq muz‖ deb ataladi va oziq-ovqat mahsulotlanni sovuq holda saqlash 
uchun qo‗ llanadi. Bu qaysi gaz? 
 
Javob:  Karbonat  angidnd  gazi  CO,  bosim  ostida  sovutilsa,  osonlik  bilan 
suyuq holatga o ‗tadi. U bug ‗latilganda shunchalik ko‗p atrofdan issiqlik yutadiki, 
natijada  bu  suyuqlik  sovib,  qattiq  muz  holatiga  o  ‗tadi.  U  atrofin  sovitib  suyuq 
holatga  o‗tmasdan  gaz  holatiga  o  ‗tadi.  Shunng  uchun  uni  ―quruq  muz‖  deb 
atashadi. 
 
Argonning  kashf  etilishi  nima  uchun  avval  davriy  sistemaga  shubha 
tug‘dirib, keyinchalik uning to‘g‘riligini yaqqol tasdiqladi?  
Javob:  argon  inert  gazlardan  birinchi  yaratilgan  bo‘lib  uning  xosalari 
boshqa  elementlarning  birortasiga o‘xshamagan  sababli  davriy  jadvalda  unga  joy 
bo‘lmagan.  Bu  esa  jadvalning  xatoligiga  shubha  tug‘dirdi  keyinchalik  boshqa 
neon,  ksenon  yaratilgandan  so‘ng  jadvalda  nolinchi  guruh  qilib  joylashtirildi. 
Hozirda bu guruh XVIII guruh gazlari inert gazlardir.