Zamonaviy oilada, farzand tarbiyasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish masalalari

“Zamonaviy oilada, farzand tarbiyasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish masalalari”
mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari to‘plami
127
Darhaqiqat, bola tarbiyasida milliy qadriyatlarimizdan ustun qonuniyat yo‘q ekani ming yillar mobaynida 
sinovdan o‘tgan. Shundan kelib chiqish aytish mumkinki, oilada erning o‘z o‘rni va xotinning o‘z o‘rni 
bo‘lganidek, farzand tarbiyasida ham otaning o‘z o‘rni va onaning o‘z o‘rni bor. Agar bu tamoyilga amal 
qilinmasa, ya’ni biri ikkinchisini inkor etib, har biri o‘z bilganicha harakat qilsa, bola nafaqat odobsiz, 
dangasa, qo‘rs va toshmehr bo‘lib o‘sadi, balki xudbin, xiyonatkor, faqat o‘zi uchun yashaydigan kimsa bo‘lib 
voyaga yetadi. Muxtasar aytganda, bolada sog‘lom ongni shakllantirish imkoniyati boy berilsa, u voyaga 
yetganidan so‘ng oiladagi va jamiyatdagi hayot qonuniyatlariga zid xatti-harakatlar qiladi. Bunday paytda 
hech narsa, afsuski, foyda bermaydi. O‘zbekchilik, milliy va ma’naviy qadriyatlar, avlod-ajdodlar, o‘tmish 
va kelajak haqidagi pand-nasihatlarimiz endi unga ta’sir qilmaydi. Shu bois ham buyuk alloma Abu Ali ibn 
Sino bola tarbiyasi bilan uning tug‘ilishidan avvalroq, ona qornidan boshlaboq shug‘ullanish lozim, degan edi.
Mutaxassislarning fikricha, tarbiyaning bosh asosi besh yoshda nihoyasiga yetadi. Demak, biz 
farzandimizga besh yoshgacha nima qilgan bo‘lsak, bu tarbiyaviy jarayonning 90 foizini tashkil etadi. 
Keyingi tarbiya esa qayta tarbiyalash negizida davom etadi. Ana shu jarayonda bola tarbiyasiga o‘ta e’tiborli 
bo‘lishimiz lozim. O‘g‘il-qizlarimizning qalbi va ongida sog‘lom hayot tarzi, milliy va umuminsoniy 
qadriyatlarga hurmat-ehtirom tuyg‘usini shakllantirish, ularni har jihatdan barkamol etib tarbiyalash maqsadga 
muvofiq.
O‘z navbatida, farzand tarbiyasida onaning mehri otaning talabchanligi, lozim bo‘lganda qattiqqo‘lligi 
bilan mushtarak bo‘lmog‘i kerak. Oilada ayniqsa otaning o‘rni beqiyos. Markazimiz tomonidan olib 
borilayotgan tadqiqotlarning natijalari shuni ko‘rsatmoqdaki, bugungi kunda ko‘pgina oilalarda otaning 
mavqeyi ikkinchi darajaga tushib qolgan. Onaning o‘z erini mensimay qo‘yishi, bolalar oldida uni kamsitish, 
g‘ururini yerga urish hollariga tez-tez duch kelmoqdamiz. Bunday hollar farzandlar tarbiyasiga o‘ta salbiy 
ta’sir etishi aniq. Otaning hurmat-izzatini joyiga qo‘ymaydigan farzand uyda ham, ko‘chada ham xohlagan 
noma’qulchiligini qilaveradi. Shu sababli ham bizda qadim-qadimdan bola tarbiyasida otaning mavqeyi va 
obro‘si har doim juda baland bo‘lib kelgan. 
O‘z o‘rnida, farzand tarbiyasida onaning ham o‘ziga xos o‘rni borligini inkor etib bo‘lmaydi. Olimlarning 
tadqiqotlariga ko‘ra, o‘z onasi tarbiyasini olgan, uning g‘amxo‘rligi, mehrini doimo his etib turgan bolalar 
butunlay o‘zlarini jamoat ishlariga baxshida qilib, farzandlaridan uzilib qolgan onalarning bolalariga 
qaraganda sog‘lom, aqlli, tarbiyali va ko‘ngilchan bo‘lib ulg‘ayishar ekan. AQSHda o‘tkazilgan tadqiqotlarda 
qamalganlarning yarmidan ko‘pi ona mehriga to‘ymagan yoshlar ekani ma’lum bo‘lgan. Farzandga mehr 
degan ulug‘ tuyg‘uni onadan boshqa hech kim bera olmasligi ushbu misoldan ham yaqqol ko‘rinib turibdi.
Yana shuni ham ta’kidlash kerakki, oilada farzand tarbiyalashda bobo va buvilarning tajribalariga 
tayanish an’anaviy qadriyatlarimizning uzviy qismi bo‘lib kelgan. Yoshi ulug‘ otaxon-onaxonlarimizning 
o‘z nevaralariga bergan: suvga tupurma, nonni ko‘zingga surt, kattaga hurmatda, kichikka izzatda bo‘l, 
haromdan hazar qil, odob-axloqli bo‘l singari hayotiy o‘gitlari, pand-nasihatlari ularning kelgusida har 
tomonlama yetuk, ma’naviy barkamol, komil shaxslar bo‘lib yetishishiga sabab bo‘lganiga tarixda misollar 
juda ko‘p. Bu o‘rinda birgina Mirzo Ulug‘bekni buvisi Bibixonim tarbiyalagani haqida to‘xtalish kifoya.
Biroq keyingi vaqtlarda ota-onalar ham, bobo-buvilar ham tarbiyada bu kabi qadriyatlarimizni unutib 
qo‘yishayotgandek, nazarimizda. 2020-yili “Ijtimoiy fikr” markazi tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotda ayrim 
ota-onalar turli sabablar tufayli farzand tarbiyasiga yetarlicha e’tibor berishmayotgani va bu masalaga 
mas’uliyat bilan yondashishmayotgani ma’lum bo‘ldi. Ishtirokchilarning to‘rtdan bir qismi farzandi maktabda 
darsga qatnashmayotganini tan olgan va buni ularning o‘qishga qiziqishi yo‘qligi yoki oilaviy ahvoli yaxshi 
emasligi bilan izohlagan. Har o‘ninchi ota-ona farzandi bo‘sh vaqtini qanday o‘tkazayotgani, mobil telefondan 
qanday maqsadlarda foydalanayotgani bilan qiziqmaydi va bu borada bolasiga ishonishini qayd etgan.
Vaholanki, bola tarbiyasi o‘ta murakkab va mas’uliyatlidir. Bu har bir ota-onadan o‘z ustida muntazam 
ishlashni, bolalar tarbiyasiga oid barcha ma’lumotlardan xabardor bo‘lib borishni talab etadi. Farzand 
tarbiyasi bu shunchaki tajriba, oddiy ko‘rsatma va bilimlar jamlanmasi emas. U o‘z ichiga ma’naviy-ma’rifiy, 
huquqiy, tibbiyot, etika, diniy-axloqiy, psixologiya, pedagogika kabi sohalarga oid bilimlarni qamrab oladigan 
murakkab jarayondir.
Bugungi kunda jamiyat taraqqiy etib borgani sari har tomonlama yetuk insonni shakllantirish talablari 
ham ortib bormoqda. Bu esa, oilada bolaga psixologik, estetik, axloqiy, diniy-ma’rifiy, jinsiy tarbiya berish 

---