Zamonaviy iqtisodiy

1-rasm. “Kambag’allik tuzog’i” 
Iqtisodiy o’sishga to’sqinlik qiluvchi salbiy holatlar doira-viy 
ko’rinishda joylashgan bo’lib iqtisodiy o’sish omillaridan foydalanishga 
qarshi ta’sir ko’rsatadi. Past darajadagi inves-titsiya qo’yilmalari mehnat 
unumdorligini oshirish va daromad-larni ko’paytirish imkonini 
bermaydi. Aholining tez o’sishi oziq-ovqat va iste’mol tovarlarining 
o’sishini “eb tashlaydi”. Iqtisodiy turg’unlik vaziyati  kelib chiqadi. 
Bu “tuzoqdan” qanday qutilish kerak? Nurske fikriga ko’ra, davlat 
investitsiyalarni ko’paytirish iqtisodiy o’sishga keskin turtki bo’ladi. 
Bunda dastlabki investitsiya qo’yilmalari milliy daromadning 12-15 
foizidan kam bo’lmasligi kerak. Investitsiya-larning ko’payishi 
mehnatga bo’lgan talabni oshiradi, bu esa jam-g’armaning o’sishiga va 
xususiy investitsiyalarning jonlanishiga olib keladi. “Keskin 
sakrashdan” keyin davlat aralashuvi qisqar-tirilishi kerak, negaki 
stixiyali bozor mexanizmi amal qila bosh-laydi.  
A.Xirshman iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarida “investi-tsion 
turtkining” zarurligi to’g’risida qayd qilib o’tadi. Bu borada xorijiy 
investitsiyalar ancha ko’p yordam berishi mumkin. 
O’z resurslariga suyanish va bozor mexanizmini faollashti-rish. 
Neoklassik yo’nalish namoyandalari keynschilarning davlat-ning rolini 
kuchaytirish va iqtisodiy erkinlik printsiplariga putur etkazish 
 
78

---

qoidalarini tanqid qildi. Ularning fikriga ko’ra, xo’jalikni 
rivojlantirishda muvaffaqiyatlarga erishishni xoh-lovchi davlatning 
asosiy vazifasi – bozor imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish, bozor 
infratizimini tashkil etishdan iborat. Jamiyat vaziyatni birdan, keskin 
o’zgartira olmaydi. An’anaviy institut-larni xo’jalik yuritishning yangi 
sharoitlariga asta-sekin mos-lashtirib bordi. 
Agar keynschilar asosiy e’tiborni yirik korxonalarni 
rivojlantirishga va xorijiy kapitalni jalb qilishga qaratgan bo’lsalar, 
neoklassiklar kichik va o’rta biznesni rivojlantirishni zarur deb 
hisobladilar. Ularning fikricha, asosiy muammo xu-susiy jamg’arma va 
investitsiyalarning etishmasligi emas, balki ichki bozorning torligidir. 
Xususiy tashabbuskorlikka keng yo’l ochib berish iqtisodiyotning 
jonlanishiga, daromadlar daraja-sining oshishiga va demak iste’mol va 
jamg’armaning o’sishiga olib keladi. Eng asosiysi – bozor 
iqtisodiyotining me’yorida amal qi-lishini ta’minlovchi institutlarni 
tashkil etishdir. 
XX asrning 70-yillari neoklassiklarning tavsiyalari ri-
vojlanayotgan mamlakatlarda keng tarqala boshladi. Buning asosiy 
sababi, birinchidan, xo’jalik hayotini erkinlashtirish tufayli 
muvaffaqiyatlarga erishgan bir qator “yangi industrial mamlakat-lar” 
tajribasi ta’siri bo’lsa, ikkinchidan, keynschilik andaza-laridan faol 
foydalangan mamlakatlarda vujudga kelgan ko’plab muammolarning 
(protektsionizm siyosati tufayli xalqaro savdo hajmining qisqarishi, 
import hisobiga qoplash imkoniyatlari-ning cheklanishi, surunkali 
inflyatsiya, monopolizm, korruptsiya va b.) mavjudligi hisoblanadi. Lekin 
neoklassik modellarini ama-liyotda qo’llash anchagina tanqidiy  qarashlarni 
keltirib chiqardi. Asosiy tanqid ob’ekti - inflyatsiyani jilovlash maqsadida 
qattiq monetar siyosatini olib borish zarurligi hisoblanadi. Rivojlanayot-gan 
mamlakatlarda makroiqtisodiy barqarorlikning monetar metod-lari 
rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotidagi kabi natijalarni bermaydi, chunki 
ular o’rtasida chuqur institutsional farq amal qiladi. Shuning uchun qattiq 
moliyaviy siyosat tez-tez iqtisodiyotning keskin qisqarishiga, turmush 
darajasining pasayishiga, ijtimoiy ziddiyatlarning keskinlashuviga olib 
keladi. 
«Osiyo fojiasi». Atoqli shved iqtisodchisi, Nobel muko-foti sohibi