Zamonaviy fan va talim tarbiya: muammo, yechim, natija

BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARNING OG’ZAKI NUTQINI O’STIRISHDA 
YUQORI SAMARADORLIKKA ERISHISH USULLARI 
Tohirova Shozoda Shamsullayevna 
Buxoro tuman 8-maktabning boshlang'ich sinf o'qituvchisi 
 
Insonda  yaxshi  fazilatlar,  ya’ni  odob-ahloq,  muomala  madaniyati  kabi  fazilatlar  ta’lim-tarbiya 
bosqichlarida yillar osha shakllanadi. Bu borada boshlang’ich ta’lim muhim bosqich sanaladi. 

---

 
89 
 
Nutq va uning turlari gapirganimizda quyidagi natija orqali fikr yuritamiz. Kishilar tildan fikr bayon 
qilish quroli sifatida foydalanadilar.  Ular o’z fikrlarini ovoz bilan eshittirib bayon qilishdan  oldin u haqda 
o’ylab oladilar. Bu ichki nutq hisoblanadi. Ichki nutq eshittirilmagan va yozilmagan, 
«o’ylangan» (fikrlangan) nutqdir, bu nutq fikrlovchi kishining o’ziga qaratiladi. tashqi nutq tovushlar 
yordamida  eshittirilib  yoki  grafik  belgilar  bilan  yozilib,  boshqalarga  qaratilgan  nutqdir.  Ichki  va  tashqi 
nutqning  fiziologik  tabiati  bir  xil;  farqi  −  tashqi  nutqda  nutq  a’zolarining  harakati  natijasida  tovush 
chiqariladi yoki yozib bayon etiladi; ichki nutqda nutq a’zolarining harakati tovushsiz yuzaga keladi. 
Ichki nutq materialni tushunish va yodda saqlashga yordam beradi, tashqi nutqni o’stirishda birdan-
bir zaruriy vosita hisoblanadi. O’ylash, fikr yuritish ichki nutq asosida bo’ladi. Ichki nutq o’quvchini tashqi 
nutqqa, javobgarlikni his qilib gapirishga o’rgatadi. Ichki nutq jarayonida o’ylash o’quvchining nutqi va 
tafakkurining o’sishida muhim vositadir. 
Maktabda  o’quvchilarning  tashqi  nutqigina  emas,  balki  ichki  nutqi  ham  o’stiriladi.  Bolalar  ichda 
o’qishga  o’rganadilar  va  ichki  nutqda  materialni  o’zlashtiradilar,  turli  vazifalarni  o’zlari  hal  qiladilar, 
asosiysi − o’zlarining og’zaki va yozma fikrlarini tayyorlab oladilar. 
Fikrni  ifodalash  usuliga  ko’ra  nutq  og’zaki  va  yozma  bo’ladi.  Og’zaki  nutq  yozma  nutqdan 
quyidagicha farqlanadi: og’zaki nutq tovush nutqi, yozma nutq esa grafik nutqdir. Og’zaki nutqda eshitish 
sezgisi, yozma nutqda esa ko’rish va motor-harakat (qo’l harakati) sezgisi asosiy o’rin tutadi. Og’zaki nutq 
ham,  yozma  nutq  ham  kishilarning  o’zaro  aloqa  quroli  sifatida  xizmat  qiladi,  ammo  og’zaki  nutq  aniq 
hayotiy  sharoitda,  bevosita  aloqa  jarayonida  yuzaga  keladi;  yozma  nutqdan  bevosita,  aniq  sharoitdan 
ajratilgan holda ham, kishi ishtirokisiz ham foydalaniladi. 
Og’zaki nutq ko’pincha dialog tarzida, yozma nutq esa monolog tarzida bo’ladi. Yozma nutq logik 
izchillikka  rioya  qilgan  holda,  ayrim  til  shakllarini  tushirib  qoldirmay,  ortiqcha  takrorga  yo’l  qo’ymay 
bayon qilishni talab etadi. SHuning uchun yozma nutq ancha murakkab va mavhum hisoblanadi. 
Boshlang`ich sinf darslar jarayonida o`quvchilarni og`zaki nutqini ostirish uchun ko’proq hikoya va 
ertak o’qitilishi lozim. 
Nutq  -  kishi  faoliyatining  turi,  til  vositalari  (so’z,  so’z  birikmasi,  gap)  asosida  tafakkurni  ishga 
solishdir. Nutq o’zaro aloqa va xabar, o’z fikrini  his-hayajon bilan ifodalash va boshqalarga  ta’sir etish 
vazifasini bajaradi. 
Yaxshi rivojlangan nutq jamiyatda kishi faoliyatining muhim vositalaridan biri sifatida xizmat qiladi. 
O’quvchi uchun esa nutq maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olish qurolidir. 
Nutq  o’stirish  nima?  Agar  o’quvchi  va  uning  tildan  bajargan  ishlari  ko’zda  tutilsa,  nutq  o’stirish 
deganda  tilni  har  tomonlama  (talaffuzi,  lug’ati,  sintaktik  qurilishini,  bog’lanishli  nutqni)  faol  amaliy 
o’zlashtirish  tushuniladi.  Agar  o’qituvchi  ko’zda  tutilsa,  nutq  o’stirish  deganda,  o’quvchilarning  tilning 
talaffuzi, lug’ati, sintaktik qurilishi va bog’lanishli nutqni faol egallashlariga yordam beradigan metod va 
usullarni qo’llash tushuniladi. SHuning uchun ham grammatika va imlo dasturi tovushlar va harflar, so’z, 
gap, bog’lanishli nutq kabi qismlarni o’z ichiga olgan. Ona tili dasturining bo’limlari «Xat-savod o’rgatish 
va nutq o’stirish», «O’qish va nutq o’stirish», «Grammatika, imlo va nutq o’stirish» deb nomlangan. 
Ma’lumki,  nutq  tafakkur  bilan  bog’liq,  shuning  uchun  u  tafakkur  bilan  uzviy  o’stiriladi.  Darsda 
o’qilgan  asarni  o’quvchilar  ongli  tushunishi,  asosiy  mazmunini,  g’oyasini  anglab  yetishi  uchun  analiz, 
sintez, taqqoslash, umumlashtirish kabi mantiqiy usullar qo’llanadi. O’qilgan asarni analiz qilishda har xil 
ish  uslublaridan  foydalaniladi.  Bolalar  hikoyadagi  asosiy  qatnashuvchi  shaxslarni  aytadilar,  o’qituvchi 
rahbarligida asar rejasini tuzadilar. Qatnashuvchi shaxslarni o’quvchilar har xil tartibda aytishlari mumkin, 
ammo  o’qituvchi  ularni  asarda  qatnashish  tartibida  aytishni  so’raydi.  Natijada  o’qituvchi  rahbarligida 
hikoyaning chizmasi tuziladi. O’qituvchi bergan savollar yordamida asarlarning mazmuni aniqlanadi. 
SHunday  qilib,  asar  mazmuni  bilan  birinchi  tanishish  o’quvchilardan  ongli  ishlashni,  ya’ni 
voqealarni, qatnashuvchilar tarkibini analiz qilishni talab etadi. O’qish bilan bog’liq holda bajariladigan 
bunday mantiqiy ishlar asta-sekin murakkablasha boradi. 
Boshlang’ich  sinflarning  o’qish  darslarida  o’quvchilar  nutqini  o’stirish  vositalaridan  biri  turli 
uyushtirilgan qayta hikoyalashdir. Maktab tajribasida to’liq, qisqartirib, tanlab va ijodiy qayta hikoya qilish 
turlari  mavjud.  Boshlang’ich  sinf  o’quvchilari  uchun  matnni  to’liq  yoki  matnga  yaqin  qayta  hikoyalash 
ancha  oson,  boshqa  turlari  esa  nisbatan  qiyinroqdir.  Qayta  hikoyalashda  o’qilgan  hikoya  mazmuni 
yuzasidan  o’qituvchining  savoli,  o’quvchilarni  hikoyaning  detallari  haqida,  ayrim  voqealar  o’rtasidagi 
bog’lanishning  sabab-natijalari  haqida  fikrlashga  qaratilishi  lozim.  Asar  syujetining  rivojlanishida 
qatnashuvchi  shaxslar,  ularning  xatti-harakati  asosiy  rol  o’ynaydi.  O’quvchilar  asar  mazmunini  unda 
ishtirok etuvchi shaxslar va ularning xatti-harakati, xarakterli xususiyatlarini tahlil qilish yordamida yaxshi 
anglab yetadilar. O’qituvchining savoli asar qahramonlari nima qilgani, ularning u yoki bu xatti-harakati 

---

 
90 
 
qayerda  va  qanday  sharoitda  yuz  bergani  haqida  so’zlab  berishga,  voqealarni  izchil  bayon  qilinishga  va 
o’zaro bog’liqligini yoritishga yunaltirilishi lozim. 
O’quvchi o’qilgan asar mazmunini o’qituvchi savoli yordamida aytib berishida faqat analizdan emas, 
sintezdan ham foydalaniladi: ayrim lavhalar o’zaro bog’lanadi (sintezlanadi), bir-biriga taqqoslanadi, ular 
yuzasidan muhokama yuritiladi va xulosa chiqariladi. 
Ko’pincha  boshlang’ich  sinf  o’quvchilari  qatnashuvchi  shaxslar  xatti-harakatini  yaxshi 
tushunmasliklari, ba’zan noto’g’ri yoki yuzaki tushunishlari natijasida asar mazmunini anglab yetmaydilar. 
SHuning uchun ham o’qituvchi savolni juda o’ylab tuzishi, u bolani fikrlashga, o’ylashga majbur etadigan, 
qatnashuvchi  shaxslarning  xatti-harakati,  voqealarning  bog’lanishi  yuzasidan  muhokama  yuritishga 
undaydigan, ularni o’zaro qiyoslashga, ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlashga yordam beradigan bo’lishi 
lozim.  O’quvchi  asarda  qatnashuvchilarning  xatti-harakatini  qanchalik  aniq  ko’z  oldiga  keltira  olsa,  u 
hikoyaning asosiy mazmunini shunchalik chuqur tushunadi, shunchalik mustaqil qayta hikoya qilib beradi. 
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 
Otaqulova G. “Vatanni sevmoq iymondandir” Boshlang`ich ta`lim jurnali 2001- yil №2 mart-aprel 
12-13-bet 
Azimova  “O`zbekistonim  mening”  Boshlang`ich  ta`lim  jurnali  2003-yil  №15  mart-aprel  4-5-bet 
3.Q.Rahimboyeva vatanim –yorug` maskanim Boshlang`ich ta`lim jurnali 2001- yil №1 mart-aprel 6-7- bet 
Azimova Istiqlolim – istiqbolim Boshlang`ich ta`lim jurnali 2003-yil №5 martaprel 6-9-bet