Zamonaviy fan va talim tarbiya: muammo, yechim, natija

INTEGRATSIYALASH – BOSHLANG’ICH TA’LIM SAMARADORLIK OMILI 
SIFATIDA 
Temirova Ma’mura Norboyevna, Berdiyeva Gulbahor Muhammadovna 
Navoiy shahridagi 14- maktabning Tasviriy san'at va chizmachilik fani o'qituvchisi  
 
Ta’lim  amaliyoti  ko‘rsatishicha,  maktab  ta’limida  fanlararo  aloqadorlikni  yo‘lga  qo‘yish  fan  va 
jamiyat  hayotida  bugungi  kunda  sodir  bo‘layotgan  integratsion  jarayonlarning  yorqin  ifodasidir.  Ushbu 
aloqadorlik  o‘quvchilarning  bilimlarni  ongli  o‘zlashtirishi,  dunyo  haqidagi  yaxlit  tasavvurlarini 
rivojlantirish  amaliy  va  ilmiy-metodik  tayyorgarligini  oshirishda  muhim  o‘rinni  egallaydi.  Bunday 
tayyorgarlik  umumiy  o‘rta  ta’lim  bitiruvchilarini  darsda  va  darsdan  tashqari  mashg‘ulotlarda,  ishlab 
chiqarishda va umuman har qanday faoliyatda o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va malakalarini erkin qo‘llash 
imkoniyatini beradi. 
Zamonaviy  intelektual  insonni  tarbiyalashda  integrativ  ta’limning  barcha  jixatlari  (aqliy,  axloqiy, 
iqtisodiy,  mehnat,  estetik,  gigiyenik,  huquqiy,  jismoniy  tarbiya)ni  qamrab  oladi  va  ularning  o‘zaro 
bog‘liqligini ta’minlaydi. 
Integratsiyalashgan mashg’ulotlarda didaktik va psixologik talablarni hisobga olgan holda muayyan 
o’quv predmeti doirasida maxsus tashkil etilgan individual hamda alohida guruhlarda jamoa bo’lib, olib 
boriladigan ishlar orqali hamda turlicha murakkablik darajasida bo’lgan topshiriqlarning har tomonlama 
o’ylab ishlab chiqilgan tizimi har bir mavzuning o’zlashtirilishi muayyan pedagogik shart- sharoitlarni talab 
qiladi.  Bunday  sharoitda  ta`lim  rivojlanishi  nisbatan  ilgarilab  boradi.  O’quvchi  odatda  mustaqil 
bajariladigan topshiriqni kichik guruhda o’zaro yordam, hamfikrlik natijasida tez bajaradi. Kichik guruh 
uchun murakkablik qiladigan mashq va masalalarni o’quvchilar jamoa bo’lib, oson va sifatli bajarishlari 
mumkin.  Savol  va  topshiriqlarni  tabaqalashganlik  darajasidan  kelib  chiqqan  holda  hamda  bir  mavzu 
bo’yicha belgilab beriladigan topshiriqlar ularning sifati, har bir o’quvchining o’zligini namoyon qilishini 
talab qiladi. Shu bilan birga bunday topshiriqlarni bajarish jarayonida o’quvchi o’z rivojlanishi va bilim 
sifatining darajasi va individual hatti-harakatlarini ham belgilab oladi. Ta`lim mazmunini tanlashda har bir 
o’quvchining o’ziga xos imkoniyat va qobiliyat darajasi, 
alohida  hisobga  olinishi  kerak.  Har  bir  bolani  uzluksiz  rivojlanish  tamoyili  o’quv  materiallarini 
integratsiyalashni,  integratsiyalashgan  o’quv  materiallarini  qamrab  olgan  darsliklar  yaratishni  taqozo 
qiladi. Taqdim etiladigan bilimlarning mustahkamligi, o’quvchining umumiy rivojlantirish darajasi o’quv 
materialining  tarkibiga  (turli  ranglar,  ramzlar,  ularning  ma`nosi,  hajmi  bilan  tanishtirilishiga)  bog`liq 
bo`ladi. Buning natijasida o’quvchida kuzatuvchanlik faoliyati tarkib topadi. Chunki kuzatuvchanlik shaxs 
faoliyatining asosiy yo’nalishini tashkil qiladi. Bu esa, o’z navbatida fikrlash faoliyatini rivojlantiradi. 
Boshlang‘ich  maktabda  integratsiyani  amalga  oshiruvchi  bo‘g‘in  vazifasini  o‘qituvchining  o‘zi 
amalga  oshiradi.  O‘quv  fanlariaro  aloqadorlikni  ta’minlash  bo‘yicha  o‘qituvchilar  tajribalarini 
umumlashtirib, fanlararo aloqadorlikda tashkil etiladigan darslarni uch guruhga bo‘lish mumkin: 
Ko‘rgazmalilik  asosida  tashkil  etiladigan  darsda  o‘rganilayotgan  mavzu  yuzasidan  alohida 
topshiriqlarni  bajarish  uchun  qo‘llaniladigan  o‘quv  fanlariaro  aloqador  elementlarning  turli  jadval  va 
modellarda ifodalanganligi asosida. Chunonchi, boshlang‘ich sinflarda ona tili, o‘qish yoki tasviriy san’at 
darslarida mazmunan o‘xshash bo‘lgan “Qish”, “Bahor” kabi mavzularni o‘rganish bo‘yicha. 
Mavzularning  bir-biriga  o‘xshashligi:  o‘quv  jarayonining  uzviy  tarkibiy  qismida  o‘quv  fanlariaro 
aloqadorlikdan foydalanish asosida darsning samaradorligini oshirish. 
Umumlashtirish-o‘quv  fanlarining  umumiy  qonuniyatlari  va  tamoyillarini  mukammal  o‘rgatish 
maqsadida  turli  o‘quv  fanlari  bo‘yicha  maxsus  tashkil  etiladigan  takrorlash-  umumlashtirish  darslarida 
o‘quvchilarning egallagan bilimlarini takrorlashga imkon yaratish. 

---

 
47 
 
Agarda,  dars  jarayonida  quyidagi  didaktik  shartlarga  amal  qilinsa,  o‘qitishga  mujassam 
yondashishda samaradorlikka erishiladi: 
O‘rganilayotgan  o‘quv  fanlari  bo‘yicha  mavzularni  mazmunan  uyg‘unlashtirish  orqali  o‘quv 
rejalariga fanlararo aloqadorlik asosida tashkil topgan dars soatlarini kiritish; o‘quv fanlariaro aloqadorlik 
asosida  tashkil  etilgan  darslarning  ta’lim  sifatini  ta’minlash  va  uning  tarbiyaviy  jihatlarini 
kuchaytirish;darslarda  mazmunan  bir-biriga  yaqin  yoki  aralash  o‘quv  fanlari  tarkibidagi  tushunchalar 
yordamida o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashi hamda muayyan ko‘nikma va malakalarini shakllantirish; 
O‘quv fanlariaro aloqadorlikni ta’minlashda o‘quvchilar idrok etish faoliyatlarini jadallashtirishning 
turli  vositalaridan  unumli  foydalanish.  Chunonchi,  aralash  o‘quv  kurslari  bo‘yicha,  muammolilik, 
ko‘rgazmalilik, mustaqil ishlar, individual topshiriqlar tashkil etish yordamida bunday maqsadga erishish 
mumkin. 
Ulug’ didaktik Yang Amos Kamenskiy fikricha: “Bir-biri bilan bog’liq bo’lgan hamma narsa huddi 
shunday holda o’rganilishi kerak”. 
Fanlararo  bog’liqlik  g’oyasiga  keyinchalik  juda  ko’p  pedagoglar  yondashib  uni  rivojlanishi  va 
umumlashtirilishiga hissa qo’shdilar. Jumladan D.Lohk g’oyasiga ko’ra: “ Ta’lim mavzuning aniqlanishida 
bir fan boshqa fanlar elementlari bilan va faktlari bilan to’ldirilishi kerak”. 
I.V.Pestalossi o’zining didaktik maqolasida shunday deydi. “Bir-biri bilan bog’liq fanlarni onginga 
keltir, ularni tabiatdagi uzviy bog’liqlik  holatida ekanini angla”-deydi. Pestalossi bir fanning boshqa bir 
fandan uzoqlashuvi hatto havfliligini ta’kidlaydi. 
D.Uskenskiy shunday deydi: “Har qanday fan tomonidan xabar qilinayotgan bilim va g’oya dunyo 
va hayotga keng nigoh va yorituvchan holatda berilishi lozim”. 
Bir turdagi qism yoki elementlar mavjudligi va ularning bir maqsadga tabiiy bo’ysundirish imkoni 
va bir qator o’quv fanlari uslubidagi yaqinlik integratsiya atamasini aniqlashga asos beradi, ya’ni o’qitish 
tarbiya qilish va o’quvchilarni ma’lum o’quv fanlarini o’zlashtirish uyg’unlashtirish usullari haqidagi fan. 
Integratsiyani  uslubiy  hodisa  sifatida  tahlil  qilib  bergan  I.Kolojvari  va  L.Pechnikova  takidlashicha: 
“Integratsiyaning kelajagi porloq”. Bu usul natijasida o’quvchilar ongida olamning faol va ko’p tomonli 
tasviri shakllanadi. O’quvchilar olgan bilimlarini amalda faol foydalanishligi boshlanadi. Chunki bilimlari 
osonroq amaliyotga xos xususiyatlarini aniqlaydi, yangicha fikrlay boshlaydi, fanni tez o’zlashtiradi, uning 
boshqa fanlarga bo’lgan munosabatini ravshanlashtiradi. 
O’qituvchi  qachon  va  qanaqa  fanlarni  integratsiyalash  mumkin  yoki  integralash  shartlarini  bilish 
muhim ahamiyatga ega. 
E.Smirnova fikricha: “Birinchi sinfda quyidagi fanlarni integrarlash mumkin: o’qish, yozuv, tasviriy 
san’at va mehnat”. Faqat o’qish va faqat yozuv bolani juda charchatadi va unda salbiy tuyg’ularni uyg’atadi. 
1-sinf o’quvchisida birinchi darslardayoq o’qishga bo’lgan istak yo’q bo’lmasligi kerak. Uning ko’zlaridagi 
uchqun  o’chmasligi  kerak.  Yuqorida  aytib  o’tilgan  fanlarni  tartiblashda  o’quvchining  o’rganish 
jarayonnini, qiziqishini ushlab turish, faollashtirishga e’tibor beriladi. 
Bir xil sinflarda turli fanlardan dars beruvchi o‘qituvchilarning bir-birlarining darslariga qatnashib 
turishlari  hamda  o‘quvchilarning  bilim  va  malakalariga  qanday  talablar  qo‘yilishi  lozimligini  kelishib 
olishlari  predmetlar  o‘rtasidagi  o‘zaro  bog‘lanishni  aniqlashda  muhim  vosita  hisoblanadi.  O‘quvchilar 
o`qish 
darslarida 
olgan 
bilim 
va 
malakalaridan 
boshqa 
fanlarni 
o‘rganishda 
qanday 
foydalanayotganliklarini  va  bunda  qanday  qiyinchiliklarga  duch  kelayotganliklarini  muntazam  ravishda 
kuzatib borish ham muhim ahamiyatga egadir. 
Xulosa  qilib  aytganda,  o`qish  fanini  o’qitishda  fanlararo  aloqadorlik  tamoyiliga  erishish  ta’lim 
samaradorligini oshiribgina qolmasdan, uni yanada takomillashtirishda asosiy omillardan biri bo’lib xizmat 
qiladi.