Zamonaviy fan va talim tarbiya: muammo, yechim, natija

O‘QITUVCHINING O‘QUVCHI BILIMINI BAHOLASH XUSUSIYATLARI 
Sadullayeva Gulsara Abdullayevna 
Buxoro viloyati G‘ijduvon tumani 7-maktab 
 
O‘quvchining
 
psixologiya
 
bo‘yicha
 
bilimlarini
 
baholashni
 
ushbu
 
o‘quv
 
fanini
 
o‘zlashtirishning
 
zarur
 
komponentidir
. 
Baholash
 
o‘quvchilarning
 
maktab
 
dasturi
 
ko‘zda
 
tutgan
 
bilimlarni
 
o‘zlashtirish
 
darajasini
 
aniqlash
 
imkonini
 
beradi
. 
 
Mashhur
 
rus
 
pedagogi
 
va
 
psixologi
 
P
.
F
.
Kapterev
 
bola
 
rivojlanishida
 
hurmat
 
hissi
 
aralash
 
ijtimoiy
 
bahoga
 
intilishlarini
 
ko‘rgan
, 
uning
 
fikricha
, 
biz
 
qanchalik
 
zavorligimizga
 
qarab
 
boshqalar
, 
ayniqsa
, 
yaqinligimiz
 
qobiliyatlarimizni
 
baholashlari
, 
bizni
 
hurmat
 
qilishlari
 
lozim
. 
 
Bola
 
o‘z
 
xatti
-
harakatlarini
 
atrofdagilar  baholashlariga  befarq  emas  –  mazaxlarga
 
g‘azab
 
bilan
 
javob
 
berishi
 
mumkin
, 
biroq
 
unga
 
munosabat yetarlicha
 
jiddiy
 
emas
. 
Darsdagi
 
bahoga
 
har
 
biri
 
befarq
 
bo‘lmaydi
. 
 
B
.
G
.
Ananev
 
ta’kidlaydiki
, 
o‘quvchi
 
uchun
 
ahamiyatli
 
intellektual
 
zo‘riqish
 
va
 
bajarilgan
 
ish
 
uchun
 
bahoni
 
kutish
 
vaziyatlarida
 
pedagogik
 
bahoning
 
yo‘qligi
 
o‘qituvchining
 
yorqin
 
ravishda
 
ma’qullamasligidan
 
depressivroq
 
ta’sir
 
ko‘rsatadi
. 
 
Baho
 
S
.
L
.
Rubinshteynning
 
ko‘rsatishicha, o‘z psixologik xususiyatlariga ega
: 
u
 
faoliyat
 
maqsadi
 
emas
, 
natijasi
 
bo‘lishi
 
kerak
. 
Agar
 
baho
 
muvaffaqiyat
 
faoliyatning
 
asosiy
 
maqsadi
 
hisoblansa
, 
u
 
holda
 
inson
 
bajarayotgan
 
ishi
 
haqida
 
emas
, 
uni
 
qanday
 
baholashlari
 
uning
 
ishi
 
baholashadiganlarda
 
yoqimli
 
yoqmasligi
 
haqida
 
uylaydi
. 
 
Ishga
 
yoki
 
muvaffaqiyatga
 
bo‘lgan
 
psixologik
 
mo‘ljalga
 
olish
 
ko‘p
 
jihatdan
 
o‘z
 
kuchiga
 
ishonish
 
yoki
 
ishonmaslikka
 
bog‘liq
 
bo‘ladi
. 
Agar
 
inson
 
o‘ziga
 
unchalik
 
ishonmasa
, 
u
 
holda
 
u
 
xato
 
qilishdan
 
ko‘rqadi
. 
Yangi
 
ishda
 
xato
 
qilishdan
 
qo‘rqish
 
ahamiyatli
 
darajada
 
bo‘lishiga
 
zarar
 
keltiradi
. 
Agar
, 
qadimdagi
 
insonlar
 
ham
, 
xato
 
– 
bu
 
insonga
 
oldinga
 
intilishiga
 
yordam
 
beruvchi
 
fan
, 
deb
 
aytishgan
. 
Yomoni
 
xato
 
emas
, 
balki
 
undan
 
dars
 
olmaslikdir
. 
 
Buni
 
bolalar
 
bilan
 
ishlashda
 
ayniqsa
, 
hisobga
 
olish
 
muhim
, 
axir
 
ularni
 
o‘zini
 
o‘zi
 
baholash
 
ahamiyatli
 
darajada
 
ularga
 
kattalar
  – 
ota
-
onalari
, 
o‘qituvchilari
 
beradigan
 
bahoga
 
bog‘liq
 
bo‘ladi
. 
Kattalarning
 
o‘quvchining
 
noto‘g‘ri
 
harakati
 
yoki
 
darsdagi
 
noto‘g‘ri
 
javobiga
 
pozitiv
 
munosabatning
 
mazmuni
 
quyidagicha
: 
“Sen
 
yaxshisan
. 
Biroq
 
sening
 
bu
 
ishing
, 
javobing
 
va
 
h
.
k
. 
yaxshi
 
emas”
. 
 
Maktabdagi
 
baho
 
doimo
 
bilimlarni
 
tekshirishga
 
asoslangan
. 
Bilimlarni
 
tekshirish
 
va
 
baho
 
nafaqat
 
o‘quvchilarni
 
bilimlarini
 
o‘zlashtirganliklari
 
darajasi
 
va
 
sifatini
 
qayd
 
etish
 
imkonini
 
beradi
, 
balki
 
bu
 
bilimlardagi
, 
o‘quv
 
materialini
 
tushunishdagi
 
muammolarni
 
yuzaga
 
chiqarishga
 
ham
 
yordam
 
beradi
. 
Bu
 
o‘qituvchiga
 
muammolarni
 
bartaraf
 
etish
 
yordam
 
beruvchi
, 
aqliy
 
va
 
amaliy
 
ish
 
usullarini
 
o‘rganishga
, 
o‘quvchilarning
 
rivojlanishga
 
ko‘maklashuvchi
 
individual
 
yo‘nalgan
 
usul
, 
metodlarni
 
qidirish
 
uchun
 
asos
 
beradi
. 
Bahosiz
 
javoblar
 
sifati
 
va
 
o‘quvchilar
 
ishlarining
 
sifati
, 
ularning
 
o‘quv
 
faoliyati
 
kam
 
samaralidir
. 
 
O‘quv
 
fani
 
bo‘yicha
 
baholash
 
o‘quvchilarda
 
bilimlarni
 
egallash
 
bo‘yicha
 
o‘z
 
harakatlarini
, 
ushbu
 
ma’lumotlarni
 
qanchalik
 
bilimlari
, 
tushunishlari
, 
o‘z
 
faoliyat
 
natijalarini
 
baholay
 
olish
 
ko‘nikmasini
 
ishlab
 
chiqishga
 
qaratilgan
. 
 
Psixologiya
 
o‘qituvchisining
 
baholovchi
 
mushohadalari
 
quyidagilarga
 
taalluqli
 
bo‘lishi
 
lozim
: 
 
-
o‘quv
 
materialini
 
bilish
; 
  
-
bu
 
materialni
 
tushunish
, 
bajarilgan
 
topshiriqlar
 
darajasi
. 
 
O‘quvchining
 
sifat
 
va
 
xususiyatlari
 
emas
, 
insonning
 
psixik
 
sifat
 
va
 
xususiyatlar
 
haqidagi
 
bilimlari
 
baholanadi
. 
Bilimlarga
 
berilgan
 
bahoni
 
o‘quvchilarning
 
rivojlanish
 
shaxsi
, 
intellekti
, 
qobiliyatlariga
 
berilgan
 
baho
 
va
 
xarakteristikalar
 
bilan
 
almashtirish
 
va
 
aralashtirish
 
mumkin
 
emas
. 
Yana
 
bir
 
bor
 
eslaymiz
, 
o‘quvchi
 
uning
 
ichki
 
olamiga
 
aralashmaslik
 
huquqini
 
ta’minlash
 
maktabdagi
 
psixologiya
 
o‘qituvchisining
 
muhim
 
tamoyilidir
. 
 

---

 
72 
 
Pedagogik
 
savodni
 
baho
 
o‘quvchilarida
 
o‘zini
 
o‘zi
 
nazorat
 
qilishni
 
rivojlanishiga
 
yordam
 
beradi
, 
bu
 
esa
 
shaxsning
 
muhim
 
xususiyatini
 
o‘zini
 
o‘zi
 
baholashni
 
shakllanishiga
 
asos
 
bo‘lib
, 
xizmat
 
qiladi
. 
O‘zini
 
o‘zi
 
baholash
 
malakalarga
 
bolalarni
 
o‘rgatish
 
psixologiya
 
o‘qituvchisining
 
markaziy
 
vazifalaridan
 
biri
 
hisoblanadi
. 
 
Baho
 
bolaga
 
har
 
qanday
 
ishga
 
muvaffaqiyatga
 
doimiy
, 
zo‘riqishli
 
va
 
tizimli
 
mehnatsiz
 
erishib
 
bo‘lmasligini
 
tushunishga
 
yordam
 
beradi
. 
Bundan
 
tashqari
, 
u
 
faqat
 
mana
 
shu
 
muvaffaqiyat
 
haqiqiy
 
rohatlanish
 
va
 
bunday
 
mehnat
 
evaziga
 
keladigan
 
g‘ururni
 
his
 
etish
 
imkonini
 
beradi
. 
“Sehrli
 
tayoqchani
 
qimirlatish”
 
evaziga
 
kelgan
 
yutuqni
 
hech
 
nimaga
 
arzimasligini
 
anglash
 
imkonini
 
beradi
. 
Bunday
 
muvaffaqiyatni
 
hech
 
kim
 
hurmat
 
qilmaydi
. 
U
 
o‘sayotgan
 
inson
 
uchun
 
zarar
 
narsani
 
o‘z
-
o‘zini
 
ta’kidlash
, 
o‘z
 
aqliy
 
va
 
boshqa
 
mehnati
 
natijasidan
 
g‘ururlanish
 
hissini
 
beradi
. 
 
Pedagogik
 
bahoning
 
professional
 
darajasiga
 
ko‘p
 
jihatdan
 
bola
 
lokus
 
nazorati
 
rivojlanishi
 
qanday
 
yo‘nalish
 
olishi
  – 
ichki
 
yoki
 
tashqi
 
yo‘nalish
 
olishiga
 
bog‘liq
 
bo‘ladi
. 
Eslatamiz
, 
ichki
 
lokus
 
nazorati
 
quyidagilarni
 
ko‘zda
 
tutadi
: 
inson
 
o‘z
 
omad
 
va
 
omadsizliklari
 
birinchi
 
navbatda
 
o‘ziga
 
bilimlari
, 
aqli
, 
qobiliyatlari
, 
qat’iyatliligi
 
istak
 
va
 
boshqalarga
 
bog‘liq
 
bo‘ladi
, 
deb
 
hisoblaydi
. 
Barchasiga
 
uning
 
o‘zi
 
javob
 
beradi
. 
Tashqi
 
lokus
 
nazoratida
 
inson
 
omad
 
va
 
omadsizliklarini
 
tashqi
 
sabablariga
 
bog‘laydi
: 
omad
 
kulib
 
boqdi
, 
omad
 
kulib
 
boqmadi
, 
juda
 
qiyin
 
juda
 
oson
, 
tashlanishmoqda
, 
faqat
 
adolatsizliklar
 
va
 
boshqalar
. 
Bu
 
holatda
 
inson
 
o‘z
 
faoliyati
 
natijalari
 
uchun
 
o‘zini
 
javobgar
 
deb
 
hisoblamaydi
. 
Ayniqsa
, 
shaxs
 
rivojlanishi
 
uchun
 
lokus
 
nazoratining
 
birinchi
 
varianti
 
maqbul
. 
 
Maktabdagi
 
baholash
 
odatda
, 
nafaqat
 
o‘qituvchining
 
baholovchi
 
mushohadalari
 
shaklida
 
ifodalaniladi
. 
Baholash
  - 
o‘z
 
mohiyatiga
 
ko‘ra
  – 
bu
 
o‘qituvchi
 
tomonidan
 
amalga
 
oshiriladigan
, 
baholanish
 
jarayon
, 
faoliyatidir
. 
Baho
 – 
bu
 
jarayon
, 
faoliyatning
 
formal
 – 
mantiqiy
 
natijasi
 
hisoblanadi
. 
 
Psixologik
 
pedagogik
 
adabiyotlarda
 
turli
 
o‘quvchilar
 
bahoni
 
turlicha
 
qabul
 
qilishlari
 
pozitiv
 
tan
 
olinishi
 
ifodalangan
. 
 
L
.
S
. 
Vigotskiy
 
bola
 
o‘z
 
harakatlari
 
yakuniy
 
natijasini
 
bilishi
 
zarurligi
 
va
 
bu
 
bilishlar
 
pedagog
 
qo‘lidagi
 
yaxshi
 
tarbiyaviy
 
vosita
 
ekanligini
 
tan
 
olgan
 
holda
 
baho
 
salbiy
 
munosabatda
 
bo‘lgan
. 
U
 
baho
 
salbiy
 
ta’sir
 
ko‘rsatishni
 
va
 
bola
 
ko‘p
 
o‘tmay
 
o‘z
 
ta’limiy
 
qiziqishlari
 
ustidan
 
dominantlik
 
qila
 
boshlaydi
 
va
 
o‘quvchi
 
yomon
 
baholardan
 
qochish
 
va
 
yaxshi
 
baholarni
 
olish
 
uchun
 
o‘qiy
 
boshlaydi
, 
deb
 
hisoblaydi
. 
 
Har
 
bir
 
o‘qituvchida
 
o‘quvchilarni
 
bilimlarini
 
baholash
 
mezonlari
 
va
 
baholarga
 
ega
 
bo‘ladi
  (
albatta
, 
umum
 
qabul
 
qilingan
 
mezonlar
 
asosida
). 
Bu
 
mezonlar
 
o‘quvchi
 
oldida
 
ular
 
o‘zlaridan
 
nima
 
talab
 
qilayotganini
, 
ular
 
qanday
 
bilim
 
va
 
ko‘nikmalarga
 
ega
 
bo‘lishi
 
lozimligi
, 
u
 
yoki
 
bu
 
o‘quv
 
materialini
 
o‘rganishda
 
ular
 
egallashlari
 
lozim
 
bo‘lgan
 
bilim
 
va
 
ko‘nikmalarni
 
aniq
 
tushunishlari
 
uchun
 
ochib
 
berish
 
muhim
. 
Buning
 
uchun
 
o‘quvchilar
 
yangi
 
o‘quv
 
fanini
 
o‘rganish
 
oldidan
 
o‘qituvchi
 
bilan
 
birgalikda
 
baholash
 
va
 
nazorat
 
mezonlarini
 
ishlab
 
chiqishlari
, 
darsda
 
pedagoglar
 
bilan
 
kelishgan
 
holda
 
o‘zlariga
 
baho
 
qo‘yishlari
 
ko‘zda
 
tutiladigan
 
o‘quv
 
vaziyatlarini
 
yaratish
 
lozim
. 
 
D
.
B
.
Elkonin
 
shuni
 
ta’kidlaydiki
, 
bolani
 
o‘qituvchi
 
tomonidan
 
qo‘yilgan
 
baholarni
 
tushunishlari
 
o‘zini
 
o‘zi
 
baholashlari yetarlicha
 
yuqori
 
darajasini
 
talab
 
etadi
, 
bu
 
esa
 
darrov
 
yuz
 
beradi
. 
Busiz
 
o‘qituvchilar
 
bilan
 
baholar
 
orqali
 
yuz
 
beradigan
 
dialogi
 
ikki
 
karni
 
suhbatiga
 
o‘xshaydi
. 
 
O‘zini
 
o‘zi
 
baholashning
 
rivojlanishiga
 
mashg‘ulotlardagi
 
shunday
 
muhit
 
yordam
 
beradiki
, 
unda
 
har
 
o‘quvchi
 
mustaqil
 
ravishda
 
o‘qituvchiga
 
maslahat
 
uchun
 
murojaat
 
etish
 
mumkin
. 
Shu
 
bilan
 
birga
 
undan
 
zarur
 
ko‘rsatma
 
va
 
yordam
 
olishi
 
mumkin
, 
o‘quvchi
 
bu
 
muhitda
 
xato
 
qilmasdan
 
qo‘rqmasligi
 
va
 
uyalmasligi
, 
nimanidir
 
tushunmasligini
 
tan
 
olish
, 
o‘z
 
shubha
 
va
 
kelishmovchiliklarini
 
aytishdan
 
tortinmasligi
 
lozim
. 
Buning
 
evaziga
 
o‘qituvchiga
, 
uning
 
ma’lumotlariga
 
ishonch
 
ortadi
. 
 
Baholash
 
vaziyatida
 
o‘qituvchi
 
va
 
o‘quvchi
 
faqat
 
sub’ektiv
 
vaziyatdagina
 
bir
-
birini
 
tinglaydi
 
va
 
tushunadi
. 
O‘qituvchi
 
va
 
o‘quvchi
 
birgalikda
 
o‘quvchi
 
javobi
 
yoki
 
bajargan
 
topshirig‘i
 
sifatini
 
tahlil
 
qilishadi
 
va
 
baholashadi
. 
O‘quvchining
 
ta’lim
 
sub’ekti
 
sifatidagi
 
pozitsiyasi
 
bu yerda
 
shu
 
holatdagina
 
namoyon
 
bo‘ladiki
, 
bunda
 
u
 
nafaqat
 
o‘quv
 
materialining
 
mazmunini
 
o‘zlashtirib
 
oladi
, 
balki
 
o‘zi
 
ham
 
o‘z
 
bilish
 – 
o‘quv
 
faoliyatini
 
nazorat
 
va
 
korreksiya
 
qiladi
. 
Bunday
 
sharoitlarda
, 
ya’ni
 
o‘quvchi
 
diqqati
 
bahoga
 
emas
, 
topshiriqni
 
bajarishga
 
qaratilgan
 
vaziyatda
 
bo‘lishi
 
va
 
o‘quv
 
qiziqishlari
 
bilan
 
bog‘liq
 
motivlar
 
rivojlanadi
. 
Darsdagi
 
baholash
 
faoliyati
 
jarayonida
 
sub’ekt
-
sub’ekt
 
munosabatlarini
 
buzilishi
, 
o‘quvchi
 
nima
 
uchun
 
qanday
 
va
 
qachon
 
unga
 
baho
 
qo‘yilishlarini
 
bilmoqchiligi
 
bahoni
 
o‘zi
 
motivlashtiruvchi
 
omilga ega. 
 
 
 

---

 
73