Zamonaviy fan va talim tarbiya: muammo, yechim, natija

BIOLOGIYA FANLARI 
 
O’QUVCHILARDA MORFOFUNKSIONAL O’ZGARISHLARNI 
SHAKLLANTIRISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING O’RNI. 
Mirzayeva Gulrux Axtamova 
Buxoro muhandislik texnologiya instituti akademik litseyi. Biologiya fani o'qituvchisi 
Mirzayeva Mahbuba Axtamovna 
JDPI Tabiiy fanlar fakulteti. Biologiya va uni o'qitish metodikasi kafedrasi o'qituvchisi 
 
Hozirgi  kunda  dars  jarayonida  o’quvchilarni  diqqatini  jalb  qilish,  darslikdan  to’g’ri  va  maqsadli 
foydalanish,  har  bir  o’tilayotgan  yangi  mavzu  yuzasidan  berilgan  tushuncha  va  ta’riflarni  o’zlashtirish 
maqsadida  pedagogik  texnologiyalardan  keng  foydalanish  o’qituvchidan  ta’limga  ijodiy  yondoshuvni 
ta’lab  etadi  Bugungi  kunda  yoshlarga  nisbatan  davlat  siyosati  ham,  keng  fikrli,  jamiyat  ravnaqi  uchun 
munosib  hissasini  qo’sha  oladigan,  har  tomonlama  kuchli,  bilimli  bo’lib  kamol  topishni  vazifa  qilib 
qo’ymoqda. 
Ig’or  pedagogik  texnologiyalarar  asosida  o’tilgan  dars  an’anaviy  darslardan  ko’ra  yaxshi  samara 
beradi.O’quvchilar  ongida  saqlanib  qoladi,  hamda  ularning  mustaqil  fikrlashga  undaydi.  Dars 
samaradorligini oshirish uchun tayyorlangan topshiriqlarning tekshirish uchun qisqa vaqt  talab qiladigan 
javob  variantlarini  tayyorlash,  tayyor  javob  varaqasi  yordamida  bajarilgan  ishlarni  tekshirishda  iqtidorli 
o’quvchilar  yordamidan  foydalanish  darsning  yanada  samarali  bo’lishini  ta’minlaydi.Quyida  “Odam  va 
uning  salomatligi”  fanidan  o’quvchilarda    morfofunksional  o’zgarishlarga  doir  tushunchalarni 
shakllantirishga doir ilg’or pedagogik texyologiyalar asosida tayyorlangan mantiqiy fikrlashga asoslangan 
didaktik tarqatma namunalarini tavsiya etamiz. 
“Jumboq ko’chasi” o’yin metodi. 
Mio...  d  –  eshitish  a’zosida  nuqson  bo’lgan  odamlarga  nisbatan  qo’llaniladigan  atama,  yurakning 
o’rtaqavati. Javob: (Miokard – “kar”). 
En... rd – bog’lov materiali, yurakning ichki epiteliy qavati. Javob: (Endokard – “doka”) 
Qor...cha – jonivorlarning, qushlarning yashash joyi, yurak kamerasi. Javob: (qorincha – “in”) 
Dias... a – yuksak o’simliklarni nomlashda ishlatiladi, yurakning kengayishi Javob: (Diastola – 
Av...  iyasi  –  pomidordan  tayyorlanadigan  quyuq  ozuqa,  yurakning  ma’lum  vaqt  davomida 
kengayib ishlab turishi. Javob: (Avtomatiyasi – “tomat”) 
To`g`ri- noto`g`ri “ metodi. 
N 
Savollar. 
To`g`ri 
Noto`g`ri 
1. 
Yurakorqali 1 minutda 5 l qonoqibo`tadi 
 
 
2. 
Yurakqorinchasibirmartaqisqarganda 
65-70 
ml 
qonniaortagachiqaradi. 
 
 
3. 
Tinchholatdayurak 80 martaqisqaradi. 
 
 
4. 
Yurakningvazniayollarda 180-220 g gacha. 
 
 
5. 
Bo`lmachalarningdevoriqalin ,qorinchalarnikiyupqaroq. 
 
 
6. 
Birkechakunduzdayurak 100000 martaqisqarqdi. 
 
 
7. 
Yurak chap tomondajoylashgan. 
 
 
8. 
Yurakda 4 ta klapan bor. 
 
 
9. 
Yurako`zidanbioelektriktokhosilqilmaydi. 
 
 

---

 
240 
 
10. 
Yuraknasossingariishlaydi. 
 
 
Javobi: 
 
N 
Savollar. 
To`g`ri 
Not
o`g`
ri 
1. 
Yurakorqali 1 minutda 5 l qonoqibo`tadi 
+ 
 
2. 
Yurakqorinchasibirmartaqisqarganda 
65-70 
ml 
qonniaortagachiqaradi. 
+ 
 
3. 
Tinchholatdayurak 80 martaqisqaradi. 
 
+ 
4. 
Yurakningvazniayollarda 180-220 g gacha. 
+. 
 
5. 
Bo`lmachalarningdevoriqalin ,qorinchalarnikiyupqaroq 
 
+. 
6. 
Birkechakunduzdayurak 100000 martaqisqarqdi. 
+ 
 
7. 
Jismoniymashqbajargandayurakmusullariga 
200-250ml 
qonboradi. 
 
+ 
8. 
Yurakda 4 ta klapan bor. 
+ 
 
9 
Yurako`zidanbioelektriktokhosilqilmaydi. 
 
+ 
10.  Yuraknasossingariishlaydi. 
+ 
 
“ Atamalarbilanishlash” metodi. 
N 
Tushunchalar 
Izoh 
1. 
Endokard 
 
2 
Miokard 
 
3 
Perikard. 
 
4 
Sistola. 
 
5 
Diastola. 
 
6 
Yurakavtomatiyasi 
 
7 
Sistolikhajm. 
 
8 
Epikard. 
 
Javobi: 
N 
Tushunchalar 
Izoh 
1. 
Endokard 
Yurakningichkiepiteliyqavati. 
2 
Miokard 
Yurakningo`rtamuskulqavati. 
3 
Perikard. 
Yurakningtashqiqavati. 

---

 
241 
 
4 
Sistola. 
Yurakbo`lmachalarivaqorinchalariningqisqarishi. 
5 
Diastola. 
Yurakbo`lmachavaqorinchalariningkengayishi. 
6 
Yurakavtomatiyasi 
Yurakningo`zmuskullaridapaydobo`ladiganqo`zg`
alishlar. 
7 
Sistolikhajm. 
Yurakqorinchalariningbirmartaqisqarishida  65-70 
ml qonniaortagachiqarishi. 
8 
Epikard. 
Perikardningichkiqavati. 
“Fikrlartesti” metodi. 
Qon xujayra ichi suyuqligi hisoblanadi. 
Qon kislorod toshishida ishtirok etadi. 
Qon plazmasi faqat suvdan tuzilgan. 
Kamqonlik gemofiliya kasalligi deb ataladi. 5.Qonda 3 xil shaklli elementlar bo`ladi. 
Dunyo bo`yicha eng ko`p 3-qon guruhi tarqalgan. 
Antitoksin  mikroblarni  n  eritib  yuboradi,  antitelo-mikroblar  ajratadigan  zaharli  moddalarni 
neytrallaydi 
8.1-gruppa qon universal donor, 4-gruppa qoni universal retsipient hisoblanadi. Javobi: 
1.Yo`q hujayra tashqarisidagi suyuqlik. 2.Ha. 
3.Yuq, plazmada oqsil uglevod, yo`q,mineral tuzlar garmonlar, fermentlar, antitelalar bo`ladi. 4.Yo`q 
kamqonlik anemiya deyiladi. 
5.Ha, eritrosit, leykosit va trombositlar deyiladi. 6.Yo`q, 1-qon guruhi eng ko`ptarqalgan. 
Yo`q, antitoksin zaharli moddalarni netrallaydi, antitelalar mokroblarni eritib yuboradi. 
Ha. 
“Biologik mashq”metodi. . 
Muskullarni  harakatga  keltiruvchi  nerv  hujayralari,  ya’ni  motoneyronlarning  har  biri  o’z  tolalari 
orqali ….. va muskul tolalari bilan tutashadi. 
Skelet muskullarining ishi ikki xil bo’ladi:………  va …….. 
Ma’lum vaqt davomida ish bajarish natijasida muskullar….. . 
Jismoniy mehnat, jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam ravishda shug’ullanuvchi odam 
…… yaxshi…..boladi. . 
Javobi: 
Muskullarni  harakatga  keltiruvchi  nerv  hujayralari,  ya’ni  moto  neyronlarning  har  biri  o’z  tolalari 
orqali onlab va yuzlab muskultolalari bilan tutashadi. 
Skelet muskullarining ishi ikki xil bo’ladi: static va dinamik 
Ma’lum vaqt davomida ish bajarish natijasida muskullar charchaydi. 
Jismoniy  mehnat,  jismoniy  tarbiyava  sport  bilan  muntazam  ravishda  shug’ullanuvchi  odam 
organizmi yaxshi chiniqqan boladi. 
’’Mantiqiy masala ”metodi. 
14 yoshli bolada 4ta suttishi, 8ta kesuvchi, 4ta qo-ziq, 8ta kichik oziqva 12ta kata oziq tishlari chiqqan 
bo’lsa, bolaning jami tishlari soni qancha? 
Javob:14  yoshli  bolada  suttishlari  bo’lmaydi.  Yuqori  va  pastki  jag’lardagi  oxirgi  kata  oziqtishlar 
ya’ni aqltishlar 18 yoshdan keyin chiqadi. Demak, bolada 28ta doimiy tishlar bo’ladi. 
“Raqamlidiktant” metodi. 
 
№ 
Suyaknomi 
№  Suyaknomi 
Suyakningshakllari 
1 
Yelka 
16  Bosh tepa 
Naysimonsuyaklar 
2 
Ensa 
17  O`mrov 
3 
Son 
18  Yuqori jag` 

---

 
242 
 
 
4 
 
Qo`l 
 
19 
 
Dumg`aza 
 
5 
Kaftusti 
20  Peshona 
 
6 
Yuzsuyagi 
21  Ponasimon 
7 
Oyoqkafti 
22  Miya qutisi 
 
8 
 
Boldir 
 
23 
 
G`alvirsimon 
 
Yassisuyaklar 
9 
Bilak 
24  Yetimqovurg`a 
1
0 
Kurak 
25  Bilaguzuk 
1
1 
Umurtqa 
26  Tirsak 
1
2 
Barmoq 
27  Oyoqpanjasi 
 
G`alvirsimonsuyaklar 
1
3 
Qovurg`a 
28  Chakkasuyak 
1
4 
Chanoq 
29  Burunsuyakgi 
1
5 
To`sh 
30  Qilichsimon 
 
Javobi: 
№ 
Suyaknomi 
№  Suyaknomi 
Suyakningshakllari 
1 
Yelka 
16  Bosh tepa 
Naysimonsuyaklar 
1, 3, 4, 7, 8, 9, 12, 26, 27, 
2 
Ensa 
17  O`mrov 
3 
Son 
18  Yuqori jag` 
 
4 
 
Qo`l 
 
19 
 
Dumg`aza 
G`ovaksuyaklar 
5, 11, 13, 15, 17, 19, 24, 25, 30 
5 
Kaftusti 
20  Peshona 
6 
Yuzsuyagi 
21  Ponasimon 
7 
Oyoqkafti 
22  Miya qutisi 
 
8 
 
Boldir 
 
23 
 
G`alvirsimon 
Yassisuyaklar 
2, 6, 10, 14, 16, 22, 28, 29 
9 
Bilak 
24  Yetimqovurg`a 

---

 
243 
 
1
0 
Kurak 
25  Bilaguzuk 
1
1 
Umurtqa 
26  Tirsak 
 
1
2 
 
Barmoq 
 
27 
 
Oyoqpanjasi 
G`alvirsimonsuyaklar 18, 20, 21, 23 
1
3 
Qovurg`a 
28  Chakkasuyak 
1
4 
Chanoq 
29  Burunsuyakgi 
1
5 
To`sh 
30  Qilichsimon 
  
 
 
 
Xulosa 
 
qilib 
 
aytganda, 
 
tayyorlangan 
 
topshiriqlarning 
mantiqiy 
fikrlashga 
yo’naltirilishi,o’quvchilarni fikrlashga o’rgatadi, ta’lim samaradorligini oshiradi. Javob varaqasining ham 
tayyorlanishitopshiriqning tekshirilishi uchun vaqtning kam sarflanishiga dars jarayonida vaqtdan samarali 
foydalanilishiga  olib  keladi.Bu  esa  darsda  yana  boshqa  bir  so’rash  xarakteriga  ega  bo’lgan  nazorat 
topshirig’ini  joriy  qilish  uchun  sharoit  yaratadi  va  ko’p  sonli  o’quvchilar  bilimini  nazorat  qilish 
imkoniyatini yaratadi.O’quvchi har darsda bilimi nazorat qilinishini bilsa, darsga tayyorlanib keladi, javob 
berishga  harakat  qiladi,  fanga  qiziqishi  ortadi.Eng  muhimi  ularning  anatomic,  morfofunksional 
tushunchalari  mustahkamlanadi.  Tabiiyki  erishilgan  yuqori  natija  o’qituvchini  yanada  ijodiy  faoliyatga 
yonaltiradi.