Замонавий таълим технологиясининг илмий – назарий асослари

5.5.1 – Ўқитишнинг янги педагогик технологиясини ташкилий – тузилмавий тархи

9.1 – бошқарилувчида шаклланган тушунчалар;

9.2 – бошқарилувчида шаклланган билимлар;
9.3 – бошқарилувчида шакилланган кўникмалар;
9.4 – бошқарилувчида шаклланган малакалар;
10.1 – жорий назорат натижалари;
10.2 – оралиқ (марравий) назорат натижалари;
10.3 – якуний назорат натижалари;

10.4 – назорат натижалари асосида бошқарилувчидаги ҳосил бўлган маълумотлар мажмуини аниқлаш;

М_БШМ – бошқарилувчидан шаклланган маълумотлар;
М_ДТС – Давлат таълим стандартидаги маълумотлар.
Таълимни бошқаришнинг қаралаётган услуби қуйидаги кетма – кетликда амал қилинадиган бўлиб, у яхлит кибирнетик тизимдир:

5.5.2 – шакл. Таълимни бошқариш жараёни кетма – кетлиги.

Бунда (тўғри ва тескари) алоқа таълимни бошқариш жараёнида бош имкониятдир. Чунки, бошқарувчи тўғри ва тескари алоқасиз жараён кечишини назорат қила олмайди ва мақсадга мувофиқ бошқара олмайди. Оптимал бошқариш учун фикр алмашиниш керак яъни бошқарувчи мазкур жараённинг ҳар бир қадами ҳақида маълумотга эга бўлиб бориш керак. Бу жараёнда алоқа айни бир пайтда битта шахс билан ёки гурухлар билан бўлиши мумкин. Унда қуйидаги алоқа шаклларидан фойдаланилади:

• 
  йўриқномалар (тавсиялар, маслаҳатлар ва хакозо) бериш – бир томонлама алоқа;
  
• 
  мулоқат (компьютерларга тайёрланган мулоқатли ишчи дастурлар орқали, бошқарувчидан чиққан таълим натижалари кўрсаткичлари таҳлили бўйича ва шунга ўхшашлар) икки томонлама алоқа;
  
• 
  мултидиалог (гуруҳдаги айни бир фан бўйича ўзлаштиришнинг натижалари таҳлили натижаси орқали, мулоқатли ишчи дастурдан компьютерли синфда ўтказилаётган дарс машғулотлари натижаси орқали ва шунга ўхшашлар) ўрнатилиш – икки томонлама гуруҳ мулоқатли алоқаси.
  

Алоқалар ичида икки томонлама мулоқат ўзининг ижобий натижаларини беради. Бошқарувчи билан бирга ишловчи талаба (талабалар гуруҳи) ва унинг билимини мунтазам равишда баҳолаб боришда ҳам ўзаро ҳамкорлик асосида ижобий натижаларга эришиш мумкин ва бу ҳар қандай талаба ёки талабалар гурухи асосий мақсади бўлиши керак. Аниқ мақсадларга эришиш бу ўз навбатида ўқитишнинг 5.5.1 – шаклдаги кўрсатилган янги педагогик технологиясини жорий қилиш тарихидаги ҳар бир қадамга ижобий ишлашни тақоза этади. Бундан ташқари ўқитувчи ўзида унга ёрдам берувчи ташқи имкониятлар (назарий, амалий, ўқув – воситалари ва қуроллари ва ҳаказо) мавжудлиги ҳақида маълумотлар ва имкониятлар асосида қаралаётган таълим йўналиши бўйича маълумотлар ва имкониятлар асосида қаралаётган таълим йўналиши бўйича маълумотлар ва илғор ўқитиш услубларини кўзлаган мақсадга йўналтириш қобилиятига эга бўлиши лозим.
Ўқитувчида шаклланган билим, кўникма, малака, ўқитиш воситалари ва қуроллари, илғор педагогик технология, мавжуд имкониятларни мақсадга мувофиқ йўналтира олиш қобилиятлари ҳамда Давлат таълим стандартлари талаблари асосида таълим олувчига нисбатан яъни таълимнинг аниқ мақсадини белгилаб олиш мумкин. Бу ўз навбатида илғор педагогик технологияни қўллаш жараёни режасини ишлаб чиқишга яъни вазифаларни белгилаб олишга олиб келади. Белгиланган мақсад ва вазифаларни эътиборга олган ҳолда таълимнинг ҳаракатчан модели яратилади. Ҳаракатчан моделни ишлаб чиқиш асосан тизимий ёндашув услубига, мақсадлар тизимини яратиш ва унга эришиш кетма – кетлигига асосланган ҳолда олиб борилади. Таълимнинг ҳаракатчан моделини яратиш таълим технологиясининг асосий талаблардан биридир. Таълимнинг ҳаракатчан модели таълимни бошқаришнинг 5.5.1 – шаклдаги мазмунини ўзида тўлиқ акс эттириш лозим ва ишлаб чиқилган таълимни бошқариш тизимининг асосий ростлагичи ҳисобланади, яъни таълим тизими бошқаришнинг сифат кўрсаткичи, ҳаракатчан модель кўриниш, йўналиши ва функциясига қараб ўзгариб ростланиб боради. Таълимнинг ҳаракатчан модели параметрлари қуйидаги тамойиллар асосида ўз вазифаларини бажарадилар:

4. Сезиш (С)

8. Тузатиш (Т)

6. Яратиш (Я)

7. Ростлаш (Р)

5. Танлаш (Т)

3. +ыллаш (+)

1.Эгалик (Э)

2.Кузатиш (К)

Т_ХМП:

Бу ерда Т_ХМП – таълимни бошқаришдаги ҳаракатчан модель параметрлар вазифалари (функциялари).

Ҳаракатчан модель умумий кўриниши қуйидагича:

/₁ (Э): - Бошқарувчининг фан юзасидан маълум тизимга асосланган маълумотлар мажмуига (назарий, амалий маълумотлар асосида билим, кыникма ва малакага) эга эканлиги щамда ил\ор педагогик технологияларни таълим жараёнига =ыллай олиш функцияси



/₂ (К): - Бошқарувчининг таълимнинг щар бир =адамида (бос=ичида) жараён кечишини мунтазам равишда кузата билиш функцияси



/₃ (К): - Бошқарувчининг бош=арувчига щар бир мавзуни мунтазам равишда тыли= ызлаштиришга етаклай олиш функцияси



/₄ (С): - Бошқарувчининг таълим йыналиши быйича Давлат тахлим стандартлари талаблари даражасида ызлаштиришга эришиш ва ДТС талабидан паст ызлаштирган бош=арилувчини ажратиб ола билиш функцияси.



Т_ХМП:



/₅ (Т): - Бошқарувчининг щар бир гурущга мос келадиган иш услубини (ил\ор педагогик технология турларини) зудлик билан танлай олиш функцияси.



/₆ (Я): - бошқарувчининг бош=арувчи =обилияти, эхтиёжи ва =изи=ишларига мос келадиган воситалар тизимини, керакли мос муаммоларни яратиш функцияси.



/₇ (Р): - бошқарувчининг суст ызлаштирувчи бош=арилувчи билан =ышимча маш\улот, =ышимча топшири=ларни бажариш учун шарт – шароитларни яратиш быйича ташкилотчилик функцияси.
/₈ (У): - бош=арувчининг таълим беришга ызгартиришлар, =ышимчалар ва тузатишлар кирита олиш функцияси.

Ҳаракатчан моделнинг ҳар бир функцияси таълим жараёнининг қўйилган мақсадларига қараб ўзгариб туриш имкониятларига ва ўзгартирилган вариантида ҳам улар ўз вазифаларини бажаришда аўамиятларини йўқотмайдиган хусусиятга эга бўлади. Ўаракатчан моделдаги у қ Ғ₁ (Э) функция асосий тадқиқот манбаи бўлиб ҳисобланади, моделнинг қолган функциялари кетма – кет биринчи функцияга таянган ҳолда ўз вазифаларини бажаради. у қ Ғ₁ (Э) функция турли кўринишларда тайёрланиш мумкин. Айниқса кейинги пайтларда замонавий компьютерлар таълим жараёнига кенг қўлланилиши билан у қ Ғ₁ (Э) функция вазифалари компьютерларга юкланмоқда у вазифалар компьютерли мулоқатли дастур, мулоқатли таълим берувчи дастур, электрон дарсликлар ва шунга ўхшаш кўринишларда юзага келмоқдалар. Албатта бундай ҳолларда ҳаракатчан модель параметрларининг оптимал қийматларини топиш орқали таълим жараёнини бошқаришнинг оптимал вариантларини топиш имконияти яратилади.

Бундай яратилган моделларни таълим жараёнини бошқаришга қўллаш учун қатор услубий тавсиялар ишлаб чиқилди.
Юқорида қайд этилган барча мавжуд маълумотлар ва воситалар бошқарилувчига таъсир этиш натижасида унда муаян таълим йўналишидан маълум маънодаги билим, кўникма ва малака ҳосил бўлади, ҳосил бўлган билим, кўникма ва малакалардан хулосалар чиқарилиб, бошқарилувчининг мазкур соҳа бўйича мақсадга эришганлик даражаси аниқланади. Агарда мақсадга эришиб бўлинса, у ҳолда ушбу соҳа бўйича белгиланган таълим жараёни тўхтатилиб, кейинги мақсадга ўтилади. Бу эса бошқарилувчи билими билан Давлат таълим стандарт талаблари асосида қўйилган мақсад билан устма – уст тушиши орқали текширилади.
5.5.1 – шаклда ифодаланган жараён бошқарилувчига қўйилган мақсадга эришгунга қадар давом эттирилаверади ва натижада биз учун энг зарур бўлган бошқарилувчимиз жаҳон таълими талабларигав жавоб бера оладиган шахс бўлиб етишади.
Ушбу услуб ҳар қандай фан ва таълим йўналиши учун ҳам ўринли бўлиб, ундаги баён қилинган кетма – кетликда ихтиёрий таълим йўналишида фойдаланиш мумкин.