Замонавий таълим технологиясининг илмий – назарий асослари

МУАЙЯН МУТАХАССИСЛАРНИ ТАЙЁРЛАШДА ИННОВАЦИОН УСЛУБЛАРНИ ЖОРИЙ ЭТИШ

Бугунги кунда республикамизда рўй бераётган ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-маънавий, маданий –маърифий ўзгаришлар ва уларга мос узлуксиз таълим-тарбия тизимида ҳам тубдан янгиланиш қилинмоқда. Айниқса, замон билан ҳамнафас кадрлар тайёрлаш ҳар қачонгидан ҳам долзарб бўлиб бормоқда.

КТМДнинг қабул қилиниши бу соҳадаги ишларни янада жонлантиришни тақозо этмоқда. Миллий дастурнинг «Кадрлар тайёрлаш тизимида фан» ва «Педагог ва илмий-педагог кадрлар тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш» номли бўлимларда узлуксиз таълим тизимида, юқори интеллектуал салоҳияти илмий-педагог кадрларни тайёрлашга катта эътибор берилиб, миллий дастурда «Таълим муссасаларида илмий-тадқиқот ва илмий педагогик ишлар даражасини баҳолашга замонавий ёндашувни рўёбга чиқариш» деб аниқ кўрсатилган.
Бундай вазифаларни бажаришни илмий-тадқиқот ишларига инновацион ёндашувни талаб қилади. Маълумки, таълимда инновацион услубларни қўллаш ижобий сифат ўзгаришлари қилиб, юқори самарадорликка эришиш демакдир.
Юқори малакали илмий-педагогик кадрлар тайёрлашда педагогик инновациялар аҳамияти катта. Шу сабабли ҳам мазкур ишни бажаришнинг мақсадларидан бир ҳам педагогик тадқиқотлар олиб боришни такомиллаштиришда инновацион услубларни қўллашнинг методологик асосларини баён қилиш олинганлиги бежиз эмас.
Мазкур муаммо ечимини топиш кўп жиҳатдан тайёрланаётган мутахассислар сифатига боғлиқдир. Мутахассис сифати эса олий маълумотли мутахассислар тайёрловчи олий ўқув юртларидаги таълим-тарбия жараёнининг қандай ташкил этилганлигига боғлиқ бўлиб, улардаги ўқув режаси ва дастури ҳамда ўқув адабиётлари билан таъминланганлиги муҳим роль ўйнайди. Булардан ташқари, таълим-тарбия жараёнини ташкил этиш ва уюштиришда илмий педагогик тадқиқотлар ҳам муҳим роль ўйнайди. Бу соҳада олиб борилган кўп йиллик илмий изланишларимиз натижаларининг гувоҳлик беришича, кадрлар сифатини таъминлаш ўқув режасига ҳам кўп жиҳатдан боғлиқ бўлар экан. Маълумки, ўқув режасида қуйидаги фанлар блоклари мавжуд:

• 
  «Гуманитар ва ижтимоий – иқтисодий фанлар» блоки;
  
• 
  «Математик ва табиий- илмий фанлар» блоки;
  
• 
  «Умумкасбий фанлар» блоки;
  
• 
  «Ихтисослик (мутахассислик) фанлари» блоки;
  
• 
  «Қўшимча фанлар» блоки;
  
• 
  «Малакавий амалиёт» блоки;
  

Бу қайд этилган фанлар блокларининг малакали мутахассислар тайёрлаш борасида қуйидагича қайд этилганидек ўз вазифалари бор [29].
«Гуманитар ва ижтимоий – иқтисодий фанлар» блоки бўйича:
- умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълим негизида олинган билимларни тўлдириши ва ривожлантириши; миллий истиқлол ғояси ва демократия, миллий ва умуминсоний қадриятлар негизида илмий ва гуманитар дунёқарашни, юксак маънавият ва демократик маданиятни, иқтисодий, қуқуҳий ва ижодий тафаккурни, эътиқод ва ижтимоий-сиёсий фаолликни шакллантириш;
- таълимнинг тарих, фалсафа, халҳ анъаналари, урф - одатлари билан узвий бирлигини, Ўзбекистон халқлари маданиятини асраш ва бойитишни, бошқа халқлар тарихи ва маданиятига ҳурмат билан мунасабатда бўлишни таминлаши;
- инсонпарварлик, ватанпарварлик ва байналминалчилик руҳини ривожлантириш;
- таълим ва тарбия жараёнининг мустақил фикрлайдиган, қарорлар қабўл қилишга қодир, ҳар томонлама ривожланган, баркамол шахсни шакллантиришга йўналтирилганлигини таъминлаш лозим.
Бунда мазкур блок таълим дастурининг 23 – 25%ни ташкил этади.
«Математик ва табиий- илмий фанлар» блоки бўйича:
- умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими билан узвийлик ҳамда узлуксизликни инобатга олган ҳолда билишнинг математик усуллари, информатика ҳамда ахборот тўплаш, уларни қайта ишлаш ва узатиш усулларининг жамиятдаги ўрни ва аҳамияти ҳақида олий даражадаги тасаввурларни шакллантириши;
- коинотнинг табиий объект (манба) эканлиги ва унинг эвамоцияси; табиий фанларнинг ўзаро фундаментал бирлиги; замонавий табиий ҳодисаларни тадҳиҳ этиш концепцияси; табиатдан оқилона фойдаланиш ва инсон фаолиятининг экологик тамойиллари; табиатга путур етказмайдиган технологиялар яратиш истиқболлари ҳақидаги илмий тасаввурларни шакллантириш;
- муайян билим соҳаси учун зарур бўлган фундаментал фанларни чуқур ўрганишнинг илмий ва назарий асосларини таъминлаш лозим.
Бунда мазкур блок таълим дастурининг 8 –25%ни ташкил этади.
«Умумкасбий фанлар блоки» бўйича:
- математик ва табиий-илмий фанлар билан махсус фанлар ўртасида илмий ва назарий боғлиқликни таъминлаши;
-махсус фанларни ўрганиш ва чуқур эгаллаш учун зарур бўлган фундаментал умумкасбий билимларни, амалий кўникма ва ўқувларни шакллантириши;
- моделли тасаввурларни тажриба усуллари ва олинган натижаларни қайта ишлаш йўриқларига оид билимларни амалда қўллаш кўникмаларини таъминлаш лозим.
Бунда мазкур блок таълим дастурининг 33-35%ни ташкил этади.
«Махсус фанлар блоки» бўйича:

• 
  муайян йўналиш бўйича касб фаолияти соҳаларида эришилган асосий ютуқлар, муаммолар ва уларнинг ривожланиш истиқболлари ҳақида тасаввур ҳосил қилиши;
  
• 
  тегишли таълим йўналиши бўйича махсус билимларни, касб фаолияти кўникмалари ва ўқувларни шакллантириш;
  
• 
  талабанинг муайян магистратура йўналиши бўйича келгусида таълимни давом эттиришга онгли муносабатда бўлишга кўмаклашиш лозим.
  

Бунда мазкур блок таълим дастурининг 9-10%ни ташкил этади.
«Қўшимча фанлар блоки» бўйича:

• 
  талабаларнинг таълим фанлари бўйича қўшимча равишда чуқур билим олишга бўлган эҳтиёжларни қондириш;
  
• 
  таълим сифатига қўйиладиган талаблар ва меҳнат бозори конъюнктураси тез ўзгараётган шароитда таълим йўналишлари бўйича таълим дастурларининг сафарбарлиги ва мослашувчан бўлишини таъминлаш лозим.
  

Бунда мазкур блок таълим дастурининг 5-7%ни ташкил этади.
Қайд этилган фанлар блоклари орасидаги алоқадорлик ва узвийлик таҳлил қилиниб чиқилди ва натижада фанлар блоклари орасидаги боғлиқлик (ҳонуният) аниқланди ва бу қонунни жорий этишда ўрта умумтаълим ва ўрта махсус касб-ҳунар таълими муассасаларидаги информатика, физика, математика, табиатшунослик ва бошқа ижтимоий – гуманитар фанлардаги таянч тушунчалардан мос мавзуларни ўрганишда фойдаланиш алгоритми ишлаб чиқилди. Мазкур алоқадорликлар асосидаги қонуниятни амалиётда жорий этишда ва замонавий таълим талабларини эътиборга олган ҳолда ўқитишни олиб боришда қуйидаги инновацион услублардан фойдаланишни тавсия этишни лозим топдик:

• 
  шахсга йўналтирилган ўқитиш технологияси (ишбилармонлик ўйинлари технологияси, муаммоли ўқитиш технологияси, табақалаштирилган ўқитиш технологияси, индивидуаллаштирилган ўқитиш технологияси, дастурлаштирилган ўқитиш технологияси, компьютерли ўқитиш технологияси, модулли ўқитиш технологияси, моделли ўҳитиш технологияси ва х.к);
  
• 
  таълимни бошқаришнинг замонавий усуллари (таълимни бошқаришга «Тизимий ёндашув», таълимни бошқаришга «Комплекс ёндашув», таълимни бошқаришда алгоритмлардан фойдаланиш, таълимни бошқаришда ҳаракатчан моделлардан фойдаланиш ва қ.к.);
  
• 
  таълимни такомиллаштириш ва бошқаришнинг ахборотли ўқув муҳитини яратиш ва улардан фойдаланишнинг компьютерли тизимини яратиш.
  

Бу борада олиб борилган кўп йиллик илмий изланишларимиз натижаларининг далолат беришича, таълимни такомиллаштириш ва бошқаришда замонавий таълим технологияларидан «Тизимий ёндашув» тадқиқот усулига асосланган ҳолда ўқитишнинг ахборотли муҳитини яратиш ва улардан фойдаланишнинг компьютерли тизимини яратиш истиқболли педагогик самараларни берар экан. Бундай муваффақиятни қўлга киритишда қуйидаги кетма-кетликда иш олиб бориш ўқитишнинг оптимал вариантларини қўлга киритишини кафолатлайди:

• 
  ўқув режасидаги фанларнинг ўқув дастурларига мос зарурий ўқув элементларинианиқлаш;
  
• 
  микроблокларга кирувчи фанлар билан ўқув дастурлари орасидаги ўзаро боғланишларни ўрганиш;
  
• 
  фанлар блокларининг ўқув – услубий ва ўқув – кўргазмали материалларини тайёрлаш;
  
• 
  ҳар бир блокнинг ўзлаштирилганлигини назорат қилиш;
  
• 
  тескари алоқани таъминлаш (диагностик тестлар ўтказиш);
  
• 
  ўқув мақсадларига эришилганлигини баҳолаш;
  
• 
  талабаларда шаклланган касбий фазилатларни аниқлаш;
  
• 
  касбий фаолият бўйича хулосалар бериш.
  

Бугунги кунда юқоридаги қайд этилган таълим технологиясини муайян фанни ўқитишда жорий этиш имкониятлари тўла етарли. Айниқса бу муаммо ечимининг самарали усулини танлашда компьютерли таълим қўл келди, чунки таълим жараёнида ЭҲМлардан фойдаланиш муайян фанни ўзлаштириш самарадорлигини ошириши шубҳасиз.
Маълумки янги ахборот технологиялар қўлланилмаган ҳолда анъанавий таълим тизими қуйидагича тавсифга эга эди:

• 
  барча таълим олишни хоҳловчиларнинг таълимнинг барча имкониятларидан фойдалана олишга қодир эмаслиги (имконият чегараланганлиги);
  
• 
  эгалланган билимнинг ривожланиш даражаси илғор технологиялар ривожланиш даражасидан орқада қолганлиги (Консерватизм) ;
  
• 
  таълим тизимининг турли ижтимоий-иқтисодий шароитга нисбатан паст даражасида мослашуви (адаптацияланиши);
  
• 
  муайян ўқув муассасаларида мавжуд бўлган таълимнинг ўзигагина хослиги (локаллик).
  

Таълимни ахборотлаштириш эса қуйидагиларни ўз ичига олади:

• 
  ўқув-услубий ишларни замон талаби асосида қайтадан ташкил қилиш;
  
• 
  ўқитувчи ва унинг ролини мунтазам равишда такомиллашиб ҳамда оптималлашиб боришига эришишни таъминлаш;
  
• 
  ўрганувчи шахснинг ва унинг индивидуаль (алоҳидалаштирилган) хусусиятларини доимо эътиборга олиб таълим бера олиш;
  
• 
  таълим муассаса ролининг такомиллашиб бориши ва унинг ўқитишда инновацион услубларни қўллашга таъсири ортиб бориши;
  
• 
  ахборот ресурсларининг имконият даражасида мунтазам ошиб бориши;
  
• 
  ахборот хизмат кўрсатиши аҳамиятининг ўсиши, айниқса таълимий ва илмий характердагиларни, чунки булар педагогик тадқиқотлар самарадорлигини оширишнинг фундаментал асослари бўлиб ҳисобланади.
  

Таълимни ахборотлаштириш қуйидаги бир қатор ўта муҳим муаммоларни ҳал қилишга кенг имкониятлар яратади:

• 
  таълимда ижобий сифат ўзгаришларга эришишга;
  
• 
  таълим олишнинг оптимал (энг қулай) вариантларини танлашга;
  
• 
  таълимни тарбия билан боғлашдаги компьютерли касбий ўйинларни яратишга;
  
• 
  таълимдаги юқори самарадорликни қўлга киритишга;
  
• 
  аҳолининг билимдонлик савиясини ошириш ва мамлакатнинг иқтисодий тараққиётига ҳисса ҳўша оладиган рақобатбардош замонавий мутахассислар тайёрлашга;
  
• 
  инсоннинг бутун ҳаёти давомида узлуксиз таълим олишига;
  
• 
  миллий таълимнинг жаҳон таълим тизимига интеграциялашишига ва ҳоказо.
  

Бу қайд этилган муаммоларнинг ўз вақтида муваффақиятли ҳал этилиши қуйидаги муваффақиятларни қўлга киритишни кафолатлайди:

• 
  билимларни механик тарзда ўзлаштиришдан янги билимларни мустақил эгаллашга ўтишни таъминловчи психологик-педагогик ишларни амалиётга кенг жорий этишни;
  
• 
  ахборотлар билан ишлашнинг замонавий усулларини ўзлаштиришни;
  
• 
  ўқув-билиш фаолиятини интелектуаллаштиришни;
  
• 
  ўқитувчи ва талаба ўртасидаги компьютерли мулоқатни таъминлашни;
  
• 
  турли ҳодиса ва жараёнларда кечаётган ҳолатларни компьютер мониторида ахборотлар ёрдамида бошқаришни;
  
• 
  ўрганилаётган манба, ҳодиса ва жараёнлар ҳақидаги маълумотларни қайд этиш, тўплаш, тизимларга ажратиш, сақлаш ва қайта ишлашни ўрганишни;
  
• 
  етарли катта ҳажмдаги ахборотларни маълумотлар банки кўринишида сақлаш, улардан оптимал фойдаланиш имкониятларини таъминлашни;
  
• 
  тажрибавий тадқиқотлар натижаларини қайта ишлаш жараёнини автоматлаштиришни ва ҳоказо.
  

Бу борада олиб борилган ишлар ўз таълимий самараларини бермоҳда. Жумладан Тўрақулов Х.А., Убайдуллаев С., Тўрақулов О.Х.лар иштирокида ишлаб чиқилган “МЕХАНИЗМ ОЛИМ” номли, Тўрақулов Х.А., Убайдуллаев С., Ҳамидов Ж.А.лар томонидан ишлаб чиқилган “МАШУҚИТ” номли, Тўрақулов Х.А., Кушвактов Н.Х.лар томонидан ишлаб чиқилган “ҚАДРИЯТЛАР” номли, Тўрақулов Х.А., Равшанов О.А.лар томонидан тайёрланган “БУНЁДКОР ҒОЯЛАР” номли компьютерли тизимлар шулар жумласидандир.
Қайд этилган компьютерли тизимларни таълим-тарбия жараёнига қўллаш орқали талабаларда замонавий ҳисоблаш техникаларига қизиқиш ортди ва айниқса, уларнинг компьютер саводхонлиги ошди ҳамда фанларни ўқитишнинг ахборот мухитини яратиш методологиясини яратиш ҳақидаги тушунчага эга бўлди. Бу эса бўлажак мутахассисларнинг касбий фаолиятидаги замонавий ва ахборот технологияларидан, ўқув ишларининг интерактив усулларидан фойдалана оладиган маҳоратини ва кўникмаларини шакллантирган бўлиб етишишни таъминлайди.
Агарда таълимда юқорида ифодалангандек ўқитиш технологиясига амал қилинса, йўналиши бўйича фундаментал билимларга эга бўлган, таълим-тарбия жараёнини илмий-услубий жиҳатидан таъминлашни ташкил эта оладиган уқув ва кўникмаларга эга бўлган кадрлар тайёрлашга эришилади.