ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ
2015, 5
Таваккал хулқ-атвор кўпинча инсон ҳаётига хавф
туғдирувчи вазиятлар билан боғлиқ бўлгани учун баъзан
«хавфли хулқ-атвор» тарзида ҳам ишлатилади.
Бу икки ибора орасидаги фарқ шундаки,
биринчиси хулқатворнинг тасодифий равишда
амалга оширилиши ёки «ички овоз»га қараб
биронбир ҳаракатнинг танланишига ишора
қилса, иккинчиси бундай хулқатвор инсоннинг
ҳаётига маълум даражада таҳдид солиши,
таҳлика уйғотишини ифода этади. Таваккал
хулқатвор инсонннинг индивидуал психологик
хусусиятларига бевосита боғлиқ тарзда амалга
ошиши мумкин
1
.
Ўсмир ва ўспиринларда таваккалчиликка
тайёрлик хусусиятини илмий жиҳатдан
ўрганиш муаммоси ўта муҳим бўлиб, кўпгина
илмийамалий тадқиқотлар ўтказишни тақозо
этади. Дарҳақиқат, К.Стар (1969), К.Кумбс
2
(1975), Ю.Козелецкий
3
(1979), М.Бьоркман ва
Б.Бремер
4
(1982), Х.Москович ва Д.Банн (1987)
5
каби йирик чет эл психологмутахассислари
томонидан таваккалчилик масаласи кенг
кўламда ўрганилган бўлиб, ушбу тадқиқотлар
таваккал хулқатвор хусусиятлари ҳамда улар
ни ўлчаш, башорат қилиш, эҳтимолий тавак
кал хаттиҳаракатларни математик усулда
ҳисоб лаб топиш доирасида анчагина илмий
муаммоларнинг ҳал этилишига хизмат қилди.
Шу билан бирга, таваккалчилик фаолияти
таниқли
рус
олимлари
Д.Н.Завалишин
(1976)
6
, В.А.Петровский (1977)
7
, М.А.Котик
(1981)
8
, Г.Солнцева, А.М.Волков, Ю.В.Микадзе
1
Альгин А.П. Риск и его роль в общественной жизни.
– М., 2009.
2
Кумбс К.Х. Некоторые подходы к восприятию и оценке
степени риска. / Нормативные и дескриптивные модели
принятия решения. М., 1981, –С. 187193.
3
Козелецкий Ю. Психологическая теория решений. //
Пер. с польс. – М.: «Прогресс», 1979. –С. 1236.
4
Byorkman M., Brehmer B. The Psychology of Risk. // Risk
and Decisions. Edited by W.T.Singleton and J.Hovden, Wiley,
1982.
5
Moskowitz H., Bunn D. Decision and risk analysis //
Europ. J. of Operat. Res. 1987. Vol. 28.
6
Завалишин Д.Н. Оперативное мышление и принятие
решения. В сб.: «Проблемы принятия решений». Под
ред. П.К. Анохина. – М., 1976.
7
Петровский В.А. Активность субъекта в условиях рис
ка: Автореф. дис. канд. психол. наук: 19.00.01. – М., 1977.
8
Котик М.А. Психология и безопасность. – Таллинн:
«Валгус», 1981.
(1987)
9
, А.П.Альгин (1989), В.А.Лефевр
(1991)
10
, Б.Гардинер (1994)
11
, М.А.Рогов (1994)
12
,
Т.В.Корниловалар (1997)
13
томонидан чуқур ўр
ганилган бўлиб, мазкур тадқиқотлар таваккал
чилик вазиятларида субъект фаолиятининг
ўзига хос кўринишлари, таваккалчиликка тайёр
ликнинг шахс мотивацион олами, иродасига
боғлиқлиги, ноаниқ вазиятларнинг субъект
томонидан идрок этилиши, мотивлар кураши
натижасида қарор қилиши, ижодий фикрлаши
ва шу каби умумпсихологик хусусиятлар кенг
тарзда таҳлил ҳамда талқин этилган. Ўсмир
лик даври психологиясини ўрганган кўплаб
олимлар орасида Б.М.Мастеров (2001) ўс
мир лик даврида англанилмаган (ноаниқ) ва
зиятларда таваккал хулқатвор кўпроқ ву
жуд га келишини қайд этиб, ёш улғайиши
ва онг ўсиши билан англанган таваккал ёки
хатарли вазиятларда эҳтиёткорлик хусусияти
намоён бўлишини эътироф этади. Шунингдек,
тадқиқотда ўсмирларда вужудга келган тавак
кал хулқатвор асосан ижтимоий характерга
эга эканлиги алоҳида таъкидланади.
Ўзбекистонлик олимлардан Э.Ғ.Ғозиев
14
,
В.М.Каримова ва Ф.Акромова
15
, Р.З.Гайнут
динов
16
ва бошқа кўпгина мутахассисларнинг
илмий тадқиқот ишларида таваккалчилик
муам мосининг иқтисодий, ижтимоий ва пси хо
логик томонлари ўрганилган. Хусусан, тад бир
корлик фаолияти мотивациясининг ижти моий
пси хо логик хусусиятларини илмий жиҳатдан
тад қиқ этган О.Э.Ҳайитов маълу мот ларига
қара ганда муваффақиятга интилишлари юқори
9
Волков А.М., Микадзе Ю.В., Солнцева Г.Н. Деятель
-
ность: структура и регуляция. – М., 1987.
10
Лефевр В.А. Формула человека. – М., 1991.
11
Гардинер Б. Природа риска. // «Страховое дело», №6,
1994. –С. 4144.
12
Рогов М.А. И прибыли, и убытки – от неопределен
-
ности. Системный подход к проблеме управления эконо
-
мическим риском. // РИСК, № 34, 1994. –С. 8388.
13
Корнилова Т.В. Диагностика мотивации и готовности
к риску. – М., 1997.
14
Ғозиев Э.Ғ. Онтогенез психологияси. – Т.: «Ўқитувчи»,
2013.
15
Каримова В.М., Акрамова Ф.А.Экономическая пси
хология. Учебное пособие для ВУЗов. – Т., 2003.
16
Гайнутдинов Р.З. Психодиагностика в работе учителя.
Метод. рекомендации. – Т., УзНИИПН, 1987. –С. 27.
42
ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ
Do'stlaringiz bilan baham: |