Zamon, makon va boshqa narsalar haqida. Ayzek Azimov

«taqvim» so‘ziga to‘g‘ri keladi – tarjimon). Biror bir masalani hal qilish uchun ruhoniylarning 
maslahatlashuv majlisini, qadimgi lotin xalqlari «sinod» deb atashgan. Masalan, ruhoniylar har 
oy oxirida to‘planib, yangi oyning birinchi kunini belgilashgan va uni ommaga e’lon qilishgan. 
Boshqacha aytganda, sinod kalendar qilgan (majlis qaror e’lon qilgan). Shu sababli, bunday oy 
nomi, ya’ni, quyosh oyi odamlar orasida sinodik oy degan nom bilan o‘rnashib qolgan.  
 
Sayyora Quyoshdan qanchalik olisda bo‘lsa va u yulduzlarga nisbatan qanchalik tezroq 
aylansa, uning uchun yulduz kuni va quyosh kuni orasidagi farq shunchalik kam bo‘lib boradi. 
Yerdan  olisroq  joylashgan  har  qanday  sayyora  va  uning  yo‘ldoshlari  uchun,  ushbu  farqni 
inobatga olmasa ham bo‘laveradi. Yerdan ko‘ra Quyoshga yaqinroq bo‘lgan ikki ichki sayyora 
uchun ushbu farq Yerdagiga qaraganda juda katta muddatni tashkil qiladi. Merkuriy va Venera, 
Quyoshga doimo bir tarafi bilan qaragan holda aylanadi va ular u quyosh kuni umuman mavjud 
bo‘lmaydi. Biroq, ushbu sayyoralar ham yulduzlarga nisbatan aylanadi va bu aylanish davri 
ularning Quyosh atrofida aylanish davriga teng bo‘ladi.  
 
Agar, sayyoraning yo‘ldoshlari o‘z sayyorasiga nisbatan faqat bir tarafi bilan yuzlangan 
holda aylansa, unda, ushbu yo‘ldosh uchun yulduz kuni uzunligi, uning o‘z sayyorasi atrofini 
aylanib chiqish vaqtiga teng bo‘ladi.  
 
Ushbu  tasdiqqa  asoslanib,  Quyosh  tizimidagi  32  ta  asosiy  osmon  jismlari  uchun 
ularning yulduz sutkalari ko‘rsatilgan jadvalni tuzib chiqdim (bunaqa jadvalni men avvallari 
ko‘rmaganman).  Yaqqolroq  tasavvur  paydo  bo‘lishi  uchun,  men  aylanish  davrlarini  daqiqa 
hisobi bilan keltiraman va ularni jadvalda kamayish tartibida ifodalayman. Jadvalda yo‘ldosh 
nomidan keyin, uning sayyorasi, hamda, ushbu yo‘ldoshning sayyoradan uzoqlashish tartibi 
bo‘yicha nechanchisi ekanini ko‘rsataman:  
Osmon jismi 
Sayyorasi  
Tartibi  
Yulduz sutkasi (daqiqa) 
Venera 
O‘zi sayyora 
− 
324000 
Merkuriy 
O‘zi sayyora 
− 
129000 
Yapet  
Saturn  
8 
104000 
Oy 
Yer 
1 
39300 
Giperion 
Saturn  
7 
30600 
Kallisto 
Yupiter  
5  
24000 
Titan 
Saturn 
6 
23000 
Oberon 
Uran 
5 
19400 
Titaniya 
Uran 
4 
12550 
Ganimed 
Yupiter 
4 
10300 
Pluton 
 
 
8650 
Triton 
Neptun 
1 
8450 
Reya 
Saturn 
5 
6500 
Umbriel 
Uran 
3 
5950 
Yevropa 
Yupiter 
3 
5100 

---

48 
 
Diona 
Saturn 
4 
3950 
Ariel 
Uran 
2 
3630 
Tefiya 
Saturn 
3 
2720 
Io 
Yupiter 
2 
2550 
Miranda 
Uran 
1 
2030 
Enselad 
Saturn 
2 
1975 
Deymos 
Mars 
2 
1815 
Mars 
O‘zi sayyora 
 
1477 
Yer 
O‘zi sayyora 
 
1436 
Mimas 
Saturn 
1 
1350 
Neptun 
O‘zi sayyora 
 
948 
Amalteya 
Yupiter 
1 
720 
Uran 
O‘zi sayyora 
 
645 
Saturn 
O‘zi sayyora 
 
614 
Yupiter 
O‘zi sayyora 
 
590 
Fobos 
Mars 
1 
460 
   
Bu raqamlar, qaralayotgan osmon jismi sirtida joylashgan koordinatalar tizimiga nisbatan biror 
yulduzning to‘liq aylanib chiqish muddatini daqiqa hisobida ko‘rsatadi.  
 
 

---

49 
 
Astronomik arqon tortish koeffitsienti... 
Astronomiyaga  oid  kitoblarda  Quyosh  tizimidagi  sayyoralar  haqida  imkon  qadar  batafsil 
ma’lumot  keltirishga qaratilgan turli  jadvallar  albatta mavjud bo‘ladi.  Bunday jadvallardagi 
asosiy  ma’lumotlar  –  sayyoraning  o‘lchamlari,  massasi,  uning  Quyoshdan  uzoqligi,  tabiiy 
yo‘ldoshlari soni, Quyosh atrofini aylanib chiqish davri, o‘z o‘qi atrofini aylanib chiqish davri, 
albedo, zichlik va ho kazo shu kabi tafsilotlardan iborat bo‘ladi.  
To‘g‘risi, menga bunday jadvallar va ayniqsa ularda keltirilgan raqamlar juda yoqadi. Har safar 
yangi bir astronomiya kitobini qo‘limga olganimda, biror yangi qiziq ma’lumot chiqib qolar 
degan umid bilan, zudlik bilan shunday jadvallarni izlay boshlayman. Ba’zan haqiqatan ham 
avvalgi  jadvallardan  uchramagan,  mutlaqo  yangi  ma’lumotlarga  duch  kelaman.  Masalan, 
yaqindagina  sayyoralar  sirtidagi  harorat,  atmosfera  bosimi,  orbital  tezliklari  singari  yangi 
ma’lumotlar  bilan  boyitilgan  ajoyib  jadval  qo‘limga  tushib  qoldi.  Biroq,  nimagadir  menda 
baribir  yana  va  yana  yangi  ma’lumotlar  olishga  ishtiyoq  uyg‘onaveradi  va  avval  bilgan 
ma’lumotlarimga yana duch kelsam, tezda zerikib qolaman... Shunday zerikishlardan qutilish 
uchun  men  ba’zan  bekorchilikda  o‘sha  jadvallardagi  raqamlarni  tahlil  qilishga  kirishaman. 
Tahlil  bo‘lganda  ham  shunchaki  taqqoslash  va  «kim  kuchli»  ekanini  aniqlash  emas,  balki, 
fizika  qonunlari  nuqtai  nazaridan,  ayrim  faktlardan  kelib  chiqadigan  xulosalarga  ko‘ra 
taqqoslab tahlil qilaman. Shunday tahlillarimdan birini ushbu maqola orqali Siz aziz kitobxon 
bilan baham ko‘rmoqchiman. Keling, bir qarab chiqaylik-chi, astronomiyaga oid jadvallardan 
qanday qiziq tahlillar qilsa bo‘larkan.  
Keling,  gapni  ser  Isaak  Nyutondan  boshlaymiz.  U  kashf  qilgan  Butun  olam  tortishish 
qonunlariga ko‘ra, Koinotdagi har qanday obyekt boshqa bir obyekt bilan f kuch bilan o‘zaro 
tortishadi.  Ushbu  f  kuchning  qiymati  o‘zaro  tortishayotgan  obyektlar  massalari 
ko‘paytmasining  (m
1
•m
2
),  ularning  markazlari  orasidagi  masofa  d  ning  kvadratiga 
bo‘linmasiga  teng.  Tenglik  to‘g‘ri  bo‘lishi  uchun,  massalar  ko‘paytmasining  masofa 
kvadratiga  bo‘linmasidan  chiqqan  natijani  gravitatsiya  doimiysi  –  g  ga  ko‘paytirish  zarur. 
Algebraik tarzda ifodalansa, yuqoridagi matematik amallar quyidagicha formula bilan yoziladi: 
𝐹 = 𝐺 ∙
𝑚
1
∙ 𝑚
2
𝑑
2
 
Formulaning mazmuni shundan iboratki, Koinotdagi barcha-barcha narsa – Yer va Oy, Yer va 
Quyosh, Quyosh va barcha sayyoralar, va barcha sayyoralar o‘zaro, xullas, Koinotda mavjud 
eng kichik zarra kosmik changdan tortib, eng katta sayyoragacha – o‘zaro tortishadi.  
Vaziyat  shundayki,  Quyosh  tizimining  massasini  99,99%  qismini  Quyoshning  o‘zi  tashkil 
qiladi. Shu sababli, Quyosh va istalgan boshqa obyekt orasidagi tortishish kuchini aniqlashda, 
faqat ushbu obyektlarning massalarini e’tiborga olish kifoya qiladi. Ya'ni, masalan, Quyosh va 
Yer  orasidagi  tortishish  kuchini  hisoblamoqchi  bo‘lsangiz,  faqat  Quyosh  va  Yerning 
massasidan kelib chiqib hisoblash yetarli bo‘ladi. Boshqa sayyoralarning ushbu obyektlarga 
nisbatan  gravitatsion  ta’siri,  ya'ni,  vaziyatga  aralashuvi  -  e’tiborga  olmasa  ham  bo‘ladigan 
darajada kichik sonni tashkil qiladi. Xuddi shu tarzda, katta sayyora va uning tabiiy yo‘ldoshi 
orasidagi tortishish kuchini ham hisoblash mumkin. Ya'ni, hisob-kitoblarda, Koinotda aynan 
ushbu ikki obyekt bor xolos va boshqa hech narsa yo‘q deb olinsa ham, hisoblash natijasining 
aniqlik  darajasi  hech  qanday  o‘zgarishga  uchramaydi.  Bunda  taqribiy  yaxlitlashda  tashlab 

---

50 
 
yuboriladigan  son  qiymati  juda-juda  kichik  bo‘ladi.  Aynan  shu  nuqtai  nazardan,  mening 
fikrimcha, juda qiziq bir tafsilot mavjud va u haqida mufassal tahlil o‘tkazsa arziydi. 
Agar,  Quyosh  massa  jihatdan  istalgan  boshqa  obyektga  nisbatan  juda  ko‘p  marta  yirikroq 
obyekt  bo‘lsa,  unda  nega  u  sayyoralarning  tabiiy  yo‘ldoshlariga  sayyoraning  o‘zidan  ko‘ra 
kuchliroq ta’sir ko‘rsatmaydi? O‘zi umuman Quyoshning tabiiy yo‘ldoshlarga nisbatan tortish 
kuchini qanday aniqlash mumkin? 
Keling vaziyatni tasavvur qilish uchun, arqon tortish o‘yinini yodga olamiz. Faqat bunda arqon 
tortuvchilar:  bir  tarafda  ulkan  massaga  ega  bo‘lgan  Quyosh  va  ikkinchi  tarafda  sayyora  va 
uning tabiiy yo‘ldoshi bo‘ladi. Ushbu tortishuvda Quyosh o‘zini qanday tutadi? 
O‘ylashimcha,  astronomiya  mutaxassislari  bunday  hisob-kitoblarni  allaqachon  bajarib 
bo‘lishgan. Lekin men biror adabiyot yoki manbada bu singari hisob-kitoblarning natijalarini 
ko‘rganim yo‘q. Shu sababli, hisoblashlarni o‘zim bajarishga qaror qildim.  
Keling bunday qilamiz. Tabiiy yo‘ldosh massasini m bilan belgilaymiz. Uning sayyorasining 
massasini  esa  m
s 
deb,  Quyoshni  massasini  bo‘lsa,  m
q
  deb  belgilaymiz.  Tabiiy  yo‘ldoshdan 
sayyoragacha bo‘lgan masofa d
s
 bo‘ladi, tabiiy yo‘ldoshdan Quyoshgacha bo‘lgan masofa esa