|
kuchi deb ataladigan va qisqartmasi o.k. tarzida yoziladigan quvvat birligini keltirib chiqargan.
Avvaliga u otning quvvatini fut-funt/soniya birligini ifodalagan va shunga ko‘ra, 1 o.k. = 550
fut-funt/s ekanini belgilab olib, keyin bug‘ mashinasining quvvatini aniqlagan edi. Ushbu
koeffitsient hozirda ham, o.k. va quvvatning boshqa birliklari orasida o‘girish koeffitsienti
hisoblanadi.
108
Quvvatni ot kuchi bilan ifodalash hozirda ham keng tarqalgan amaliyot sanaladi va
deyarli barcha dvigatellarning quvvati shu birlikda ifodalanadi. Lekin, ushbu birlikning
noqulay tarafi shundaki, u biz qabul qilgan santimetr-gramm-soniya birliklari bilan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri aloqadorlikka ega emas. Ya’ni, 1 fut-funt=1,355282 joul bo‘lib, shunga ko‘ra, 1 o.k. =
10,688 kal bo‘ladi. Ushbu singari kasr sonlar bilan amallar bajarish esa har doim ham qulay
emas.
Biz ushbu maqola uchun nazarda tutgan gramm-santimetr-soniya tizimi uchun,
quvvatning birligi sifatida erg/soniya birligi qabul qilinsa ayni muddao bo‘ladi. Lekin, biz
yuqorida ko‘rganimizdek, erg juda ham kichik birlikdir. Shu sababli ham, joul/soniya birligini
ishlatish nisbatan qulay bo‘ladi. 1 joul = 10 000 000 erg bo‘lgani uchun, 1 J/s 10000000 erg/s
= 10000000 g∙sm
2
/s
2
bo‘ladi.
Endi, ushbu birlikka ham, nisbatan lo‘ndaroq nom topish kerak. Axir, «joul taqsim
soniya» deb aytishdan ko‘ra, ancha qisqaroq bo‘lgan nom topish mumkinligini biz yuqoridagi
bir necha misollarda ko‘rdikku! Ushbu qisqa nom bir bo‘g‘inli so‘z bo‘lsa undan ham yaxshi
bo‘ladi. Eng yaxshi variant shuki, quvvatni o‘lchash borasida ilk muvaffaqiyatli ilmiy ishlar
qilgan, boz ustiga familiyasi ham atiga bir bo‘g‘inli bo‘lgan olimning sharafiga ushbu birlikni
atash kerak. Ya’ni, Jeyms Uatt nomini bilan, quvvat birligini ham uatt deyish mumkin. Bizning
talaffuzimizda vatt tarzida singib ketgan birlik ham aslida aynan shuning o‘zginasidir. Demak,
1 J/s quvvat = 1 vatt bo‘ladi. Vattning belgilanishi Vt tarzida yoziladi.
Agar biz quvvatni vaqtga ko‘paytirsak, biz yana energiyani keltirib chiqargan bo‘lamiz.
Masalan, 1 vatt quvvatni 1 soniya vaqtga ko‘paytirsak, 1 Vt∙s bo‘ladi. Ushbu Vt∙s ni ham
energiya uchun birlik sifatida qo‘llash mumkin. 1 Vt=1 J/s bo‘lgan uchun, 1 Vt∙s=1 J bo‘ladi
va u, yaxshi bilasizki, energiyaning birligidir.
Siz bilan bizga nisbatan yaxshiroq tanish bo‘lgan energiya o‘lchov birligi esa – kilovatt-
soat (kVt∙soat) hisoblanadi. 1 kVt = 1000 Vt, 1 soat=3600 soniya, shunga ko‘ra, 1
kVt∙soat=1000×3600 Vt∙s = 3600000 joul = 36 000 000 000 000 erg bo‘ladi.
4185 joul = 1 kkal bo‘lganidan, 1 kVt∙soat=860 kkal = 860 000 kal bo‘ladi.
Kuniga 2500 kkal energiya iste’mol qiluvchi odamning issiqlik ko‘rinishida o‘zidan
ajratib chiqaradigan energiya miqdori o‘rtacha 104 kkal/soat ni tashkil etadi. Bu esa, taxminan
0,120 kVt∙soat/soatga teng bo‘lib, demak, ≈120 vattni tashkil qiladi. Issiq yoz kunlarida
avtobusga chiqqanda, yoki, tor xonaga kirib kelganda shuni inobatga olingki, avtobus salonida,
yoki, biz aytgan tor xonada har bir yangi odamning paydo bo‘lishi, o‘sha muhitga qo‘shimcha
yana 120 vatt issiqlik energiyasining ajralib chiqa boshlashini ifodalaydi. Bu deyarli bitta
qo‘shimcha lampochka yoqib qo‘ygandek gap men sizga aytsam.
Keling, mavzuga qaytamiz. Biz atiga bir gramm massaning parchalanishidan hosil
bo‘ladigan energiyani o‘lchash bir necha xil teng kuchli birliklar mavjudligini bilib oldik.
Ya’ni, 1 gramm:
900 000 000 000 000 000 000 ergni; yoki,
90 000 000 000 000 joulni, yoki,
21 500 000 000 000 kaloriyani, yoki,
25 000 000 000 kilokaloriyani, yoki,
25 000 000 kVt∙soat ni ajratib chiqaradi.
109
Shunday xulosa qilish mumkin: erg – juda kichik o‘lchov birligi. Lekin, gap 900
kvintillion haqida borayotganda, baribir lol qolmaslikning imkoni yo‘q. Agar, hali ham
tushunmagan bo‘lsangiz, quyidagi misol sizni bu narsani yaxshilab tushunib olishingizga
ko‘mak beradi. Bu shunday demakki, atiga 1 gramm massani to‘liq energiyaga aylantirib
yuborilsa, hosil bo‘lgan energiya bilan biz 1000 vattlik elektr lampasini 2850-yil mobaynida
o‘chmay nur sochib turishini ta’minlagan bo‘lamiz! Endi qoyilmisiz?!
Oh, bu narsa bizdagi energetik taqchillik va yoqilg‘i yetkazib berish muammolarini
bartaraf etishi kerakku! – deb xitob qilib yuborgandirsiz? Keling, savolni boshqacharoq
qo‘yamiz. 1 kVt∙soat energiya ishlab chiqarish uchun qanday massani energiyaga aylantirish
kerak bo‘ladi?
Agar 1 gramm massa 250 000 000 kVt∙soat energiyaga aylana olsa, unda, 1 kVt∙soat
energiya ishlab chiqarish uchun, 1/250000000 gramm kerak bo‘ladi. Natija favqulodda kichik
son bo‘ladi. Bu bilan ishlash qulay bo‘lishi uchun endi bizga grammdan ham kichik birlik
zarur. Buning uchun biz grammni milliondan biriga teng bo‘lgan mikrogramm birligini qabul
qilamiz. Belgilanishi mkgr bo‘lgan ushbu birlik 10
‒6
grammga teng bo‘ladi. Unda, 1 kVt∙soat
energiya hosil qilish uchun 0,04 mikrogramm massa zarur bo‘lishini topish qiyin emas. Lekin,
mikrogramm ham ancha katta birlik bo‘lib, shu sababli biroz noqulaylik qiladi. Shu sababli
ham, biz endi mikrogrammning o‘zini ham milliondan bir ulushga bo‘lib yuboramiz va natijada
Do'stlaringiz bilan baham: |
