Zamburug'larning ekologik guruhlari va asosiy vakillari

PHYTOTOXINS VA MITOTOKSINY

zararlangan o'simlik to'qimasida qo'ziqorin ajratilgan Phytotoxins, keyin parazit oson o'lja bo'lib, o'simlik hujayralari, o'limiga sabab bo'ladi. Toksinlar zararlangan o'simliklar (masalan, qo'ziqorin Alternariatentoksin fotosintez fosforilasyonunu urug'ni) membrana orqali moddalar transportida kuchli membrana ta'sir va ta'sir ega hujayralardagi fermentativ jarayonlar to'sqinlik qilmoq, transmembrane ion uzatish (fusaric kislotasi, fusicoccin va boshq.).

mikroskopik zamburug’lar (mikromitcetov) va yirik meva organlari ega zamburug’li toksinlar macromycetesning toksinlari – mikotoksinlar ikki

g
uruhga bo’linadi. Birinchi oziq-ovqat ishlatiladi o’simlik mahsulotlarini suqilib ayniqsa xavfli zamburug’lar hisoblanadi. Misol uchun, sclerotia yilda qorakuya alkaloidlar bo’lgan neyro-shol toksinlar, (azot o’z ichiga olgan heterosaykılları) yig’ilib. Ular pishirish paytida yiqitish yo’q, shuning uchun maydalangan sclerotia, bir chiziq bilan un dan pishirilgan non, juda xavfli hisoblanadi. Uning foydalanish halokatli oqibatlarga olib, tez-tez, qattiq zaharlanishi sabab bo’lishi mumkin. Boshqa don parazit – patogenFusarium bosh blight. Bu qo’ziqorin hisoblanadi (u, bosh aylanishi sabab gijjalar va qattiq alkogolzaharlanish eslatuvchi boshqa alomatlar sifatida, xalq “mast non” deb nomlangan Fusarium bilan ifloslangan un, pishirilgan non) don terpenoid toksinlar ham jiddiy zaharlanishi sabab ajratadi .


Ayni paytda, ularning parhez haqida juda ko'p ma'lumotlar ilm-fan va biologiya bo'ldi. quyidagicha Shu nuqtai nazardan dan zamburug'lar umumiy xususiyatlari, deb. eng zamburug'lar Power zavodi tufayli, shuning uchun ular yashayotgan o'simliklar va o'simlik binoning tarkibiy va ehtiyot polisakkaritleri sindirish faol fermentlar bor. past molekulyar og'irligi oligogalakturonidy, ksilanaz, cellobiase va tsellyuloza kamsituvchi tsellyuloza va gemitsellyulozadan haqida polygalacturonic kislota (pektin) vayron Bunday pectinases - o'simlik hujayra devorlari asosiy uglevod komponentini, amilaz va hokazo Ikkinchidan, o'simlik hujayralari komponentlarini og'irligi bilan tsellyuloza keyin kraxmal parchalab, -. lignin, uch o'lchamli polimer aromatik doira vakili. Ayniqsa, Woody hujayralari uning ko'p. Lignin - eng chidamli o'simlik polimer va faqat qo'ziqorin (asosan Polyporedrevorazrushayuschih) fermentlarni u tahqirlashdir lignazy bor. qoplamalar hayvonlarni va insonlarni zaharlayotgan qo'ziqorin parazitlar (teri, soch, tuklar), ular barpo qaysi oqsil, keratin, yiqitish fermentlarni yashirmoq.
Energiya tejash uchun bu fermentlarning Eng hujayralari tomonidan sintez qilingan emas doimiy lekin faqat muhitda moddalar ishtirokida (masalan, atrof-muhit, hech pektin, pectinase sintez bo’lsa). Ular substrat indüksiyon mavzu sifatida, asoschilari bo’lgan emas. O’rta yanada qulay energiya almashinuvining (catabolites) bilan to’yimli moddalar, bir aralashmasi bo’lsa Bundan tashqari, ular hosil emas. Misol uchun, engpolisaxaridlar qirg’in end mahsulot – Bundan tashqari pektin yoki tsellyuloza, glyukoza, selülaz va pectinase o’z ichiga olgan, biroq bir muhitda glyukoza, ishlab chiqarilgan emas. U allaqachon o’sish o’rta mavjud bo’lsa, glyukoza ishlab chiqarish murakkab kimyoviy jarayonlari ishlab chiqarish foydali bo’lishi dargumon. Bunday tartibga solish catabolite jazo deyiladi.


Zamburug’‘lar va ularning klassifikatsiyasi.
Tuban o`simliklarning xlorofilsiz va tuzilishi juda turli – tuman bo`lgan juda ko`p turi zamburug`lar deb ataladi. Ular o`z ichiga 100 mingdan ortiq to`rni oladi. Zamburug`lar tallofit o`simliklardir, chunki ular ham hech qachon suvo`tlari singari haqiqiy to`qima hosil qilmaydi va ularni tanasi qismlarga (barg, poya, ildizga) bo`linmaydi.
Ularning ko`pchiligi mikroskopik mayda bo`lib, nonda mog`or, o`simlik barglarida zangsimon dog`lar va shunga o`xshash shakllarda ham ko`rinadi.
Zamburug` tanasini mikroskop ostidan qarasak, uni chalkashib ketgan juda ko`p ipchalar yoki gifalardaniboratligini, gifalar to`planib mitseliy hosil qilganini ko`ramiz. Gifalar shoxlangan va shoxlanmagan, bir hujayrali yoki ko`p hujayrali bo`lishi mumkin. Zamburug` ba`zi turlarining gifalari tinim holatiga o`tishi mumkin. Bunda ular juda zich chalkashib olib sklerosiy deb ataladigan o`ziga xos tuganak hosil qiladi. Bir hujayrali zamburug`lar, ular yumaloq yoki ellipis shakldagi alohida – alohida hujayralardir. Masalan: achitqi zamburug`lari.
Hujayrasi qobig`ining kimiyoviy tarkibi bir xil emas. Po`st hech qachon sellulozali bo`lmay, unga turli azotli moddalar aralashgan bo`lib, ularda bir nechta yadro bo`ladi. Ular kraxmal hosil qilmaydi, uning o`rniga boshqa uglevod glikogen hosil qiladi.
Alohida tuzilmalar – meva tanalar ko`payish funksyasini bajaradi. Parazit zamburug`larda – gaustoriya hosil bo`ladi. Zamburug`lar jinsiy, jinssiz va vegetativ usullarda ko`payadi. Vegetativ ko`payish oidiyalar -mitseliyipchalarining parchalanishidan hosil bo`ladigan ovalsimon hujayralar yordamida ro`y beradi.
Achitqi zamburug`i -kurtaklanish yo`li bilan ko`payadi. Zamburug`lar asosan sporalar yordamida ko`payadi. Gifalar uchida konidiya bandlarda yoki sporangiydaspora hosil bo`ladi. Zamburug`larda jinsiy ko`payish- izogamiya, oogamiya, usulida ro`y beradi. Tanasining tuzilishi va ko`payish xususiyatlariga qarab, zamburug`lar tipi quyidagi 6 ta sinfga bo`linadi.
1. Arximisetlar yoki xitridiomisetlar sinfi. 2. Oomisetlar. 3. Zigomisetlar (bular tuban zamburug`lar) 4. Xaltachali zamburug`lar yoki askomisetlar 5. Bazidiyeli zamburug`lar yoki bazidiyamisetlar (bular yuksak zamburug`lar). 6. Takomillashmagan zamburug`lar.
1. Arximisetlar sinfi – tanasi yalong`och – yaxshi rivojlanmagan mitseliyrizomitseliydan iborat 3 xil ko`payadi (vegetativ, jinsiy, jinssiz). Ular yosh karamni ildiz bo`g`zini zararlaydi. Qora oyoq kasalligini keltirib chiqaradi. Unga qarshi ko`rashish uchun tuproqqa ishlov berib namlikni kamaytirish kerak.
2. Oomisetlar sinfi mitseliysi shoxlangan alohida hujayralarga bo`lingan bo`ladi. Masalan: Fitoftorazamburug`i kartoshka, pomidor va poliz ekinlari bargida qo`ng`ir dog`lar hosil bo`ladi.
3. Zigomisetlar sinfi. Namiqib qolgan nonda, go`ngda va boshqa organik substrotlarda oq tuksimon g`ubor shaklda paydo bo`ladi. (Mog`or zamburug`i).
4. Xaltachali zamburug`lar – bularda hosil bo`lgan zigotaxaltachaga aylanadi. Xaltachani ichida sporalar hosil bo`ladi. Ular unshudring, o`simlik raki kasalligini keltirib chiqaradi, yana achish jarayonida ishtirok yetadi. Shaftoli tafrinasi-shaftoli bargini sarg`aytirib bujmaytirib yuboradi. Penisill – zamburug`i, shoxkuya zamburug`i, qo`ziqorin ham shu sinfga mansubdir.
5. Bazidiyali zamburug`lar-sporalari maxsus bazidiyalarda etiladi. Qorakuya, zang, chang qorakuyasi kasalliklarini keltirib chiqaradi. G`allaguldoshlar oilasi vakillarida ko`p uchraydi.
6. Takomillashmagan zamburug`lar. Bu sinf vakillari vilt kasalligini keltirib chiqaradi. Organik moddalarni chiritishda ishtirok etadi. Simbioz hayot kechiradi. (mikoriza). Qo`ziqorin va qalpoqchali zamburug`lar oziq-ovqat sifatida foydalaniladi. Achituvchi zamburug`lar spirtli ichimliklar tayyorlashda, novvoychilikda, ulardan olingan fermentlar, yengil sanoat va oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi, hamda achituvchi zamburug`lardan polivitaminlar tayyorlanadi. Salbiy tomoni, oziq-ovqatlarni buzadi, yog`ochlarni chiritadi. Кasalliklarni keltirib chiqaradi
Lishayniklar. Lishayniklar tanasi zamburug` va suv o`tlarining simbioz bir – biriga moslashgan holatda yashashi natijasida paydo bo`lgan organizm bo`lib hisoblanadi. Lishayniklar tarkibiga zamburug`lardan xaltachali, bazidiyali, suvo`tlardan ko`k, yashil suvo`tlari vakillari kiradi. Zamburug` gifalari bilan suvo`tini o`rab olib, u bilan birga o`sadi.
Qo’ziqorin va qalpoqchali zamburug’lar oziq-ovqat sifatida keng iste’mol qilinadi. Tarkibida ko’p miqdorda oqsil bo’lganligi uchun ular juda to’yimli ovqat hisoblanadi.
Achituvchi zamburug’lar har xil spirtli ichimliklar tayyorlash va non yopishda ishlatiladi.
Tuproqda yashaydigan zamburug’lar o’simlik qoldiqlari (jumladan, qiyin parchalanadigan sellyuloza va lignin) ni yemiradi va minerallashtiradi. Yog’ochlarni, asosan, po’kak qismini zamburug’lar yemiradi. Ko’pchilik zamburug’lar o’simliklarda turli kasalliklarni qo’zg’atadi. Odamlardagi qator kasalliklar: kal, qirma temiretki va boshqalarni zamburug’lar qo’zg’atadi. Foydali zamburug’lar ham ko’p. Penicullium va Aspergillus turkumiga mansub zamburug’lardan vitaminlar, antibiotiklar, limon kislota va steroid preparatlar olishda foydalaniladi. Achitqi zamburug’lari vino, non, pivo tayyorlashda ishlatiladi. Zamburug’lardan ko’nchilikda, to’qimachilikda va sanoatning boshqa tarmoqlarida qo’llaniladigan turli xil fermentlar olinadi. Dunyoning ko’pgina mamlakatlarida zamburug’lar ovqatga ishlatiladi. Iste’mol qilinadigan zamburug’larning turi yuzdan ortiq. Bulardan ko’plariqimmatli bo’lib, tarkibida oqsil moddalari, vitaminlar va fermentlar bor. Zamburug’lar, asosan, konservalab (quritib, tuzlab, ziralab) iste’mol qilinadi.

Zamburugʻli kasalliklar, mikoftozlar (oʻsimliklarda) — parazit va yarim parazit zamburugʻlarqoʻzgʻatadiganinfeksion kasalliklar. Zamburugʻlartaʼsiridaoʻsimliklardabutun organizm yoki uning maʼlumkismi tuzilishi va fiziologik funksiyasining buzilishiga sabab boʻluvchi kasallik (patologiya) jarayoni vujudga keladi. Boshqa oʻsimlik kasalliklariga nisbatan koʻp tarqalgan va zararli; ular oʻsimlik hosilini va mahsulot sifatini pasaytiradi, mevali va rezavor oʻsimliklarning hosil berish muddatini qisqartiradi. Engkoʻp tarqalgan Z.k.: soʻlish, chirish (ildiz, toʻpgul, meva, ildizmevalar,

tuganaklar va b.da), boʻrtma, oʻsimta, ishish, yara, bargda dogʻlar paydo boʻlishi bilan kechadigan kasalliklar, oʻsimlikning pakanaligi, majruxligi va b. Bir turdagi oʻsimlik bir necha oʻnlab xil Z.k. bilan zararlanishi mumkin. Z.k. engkup zarar keltiradigan va koʻp tarqalgan kasalliklardan hisoblanadi. Masalan, gʻoʻzaning vilt kasalligi, bugʻdoyning qorakuya va zang , ildiz chirishi kasalliklari, kartoshkaning fitoftoroz kasalligi va b.larda hosil juda kamayib ketadi. Z.k. bilan zararlangan oʻsimlikningurugʻi, tuganagi, piyozlari, qalamchalari, koʻchatlari va infeksiya manbai bulishi mumkin. Infeksiya hosil yigʻimidan keyin tuproqda qolgan oʻsimlikqoldiklarida saqlanishi va oʻsimlik ildizi, ildiz boʻgʻizi va b. Tuproq osti organlariga tushib kasallik quzgʻashi mumkin. Baʼzipatogenzamburugʻsporalari shamol, yomgʻir, hasharotlar, sut emizuvchilar, shuningdek, ifloslangan idishlar, qishloq xoʻjaligi mashinalari va asboblari orqali ham oʻtadi. Oʻsimliktoʻqimalarigapatogenzamburugʻlarogʻzicha, yasmiqchalar, hujayra epidermisi va kutikulasi (kartoshka raki), doʻldan hosil boʻlgan yaralar (makkajoʻxorining qorakuya kasalligi), oftob urgan, yorilgan joy orqali kirishi mumkin. Kasallik rivojlanishi tashqi sharoitga ham bogʻliq. Maye, tuprokda fosfor va kaliy yetishmasligidan donli ekinlarning zang kasalligi, kartoshkaning fitoftoroz bilan zararlanishi ortadi. Zararlanish harakteriga qarab mahalliy va umumiy taʼsirliboʻladi. Mahalliy zararlanishga dogʻlar, zamburugʻgʻuborlari, yaralar, shishlar paydo boʻlishi misol boʻladi. Dogʻlar bargning alohida qism (toʻqima)larininekrozga olib keladi, kuchli rivojlanganda barglar toʻkilishi mumkin (qarang Makrosporiozlar). Zamburugʻgʻuborlarinioʻsimliklarunshudring (kul) va soxta unshudring (ragʻa) bilan kasallanganida kuzatish mumkin. Oʻsimlikning mahalliy zararlanishi, koʻpincha, turli organlarda chetlari rangli hoshiya bilan oʻralgan yara kurinishidaboʻladi (mas, gʻuzagommozining poya formasida). Zang zamburugʻi bilan zararlangan gʻalladoshlar, dondukkaklilar va b. Ekinlar barg hamda b. Organlarida zamburugʻsporalarituplangan yostiqcha koʻrinishidagi zang tusli shishlar (mas, javdarningqungʻir zang kasalida) paydo boʻladi. Kuzga borib shishlar qorayadi. Oʻsimlikning suv va oziq moddalarga boy organlari, kupincha chirish bilan kasallanadi (mas, gʻoʻzachanoklaridagipushtirangchirish, kulrang chirish). Oʻsimlikningzamburugʻ bilan umumiy kasallanganligi belgisi — soʻlishdir. Bu turli organlardagi taranglik (turgor)ningyoʻqolishi bilan harakterlanadi. Gʻoʻza, zigʻir, kartoshka va b. Oʻsimliklar so’lishi koʻpZamburugʻli kasalliklar: 1—bugʻdoyqatgiq qorakuyasi; 2—bugʻdoy chang qorakuyasi; 3—makkajoʻxoripufaksimon qorakuyasi; 4—kartoshka fitoftorozi; 5—olma kalmarazi; 6—qulupnay kulrang chirishi. Kasallikning rivojlanish tezligini ekologik omillar belgilaydi: maʼlum sharoitlar zamburugʻningspora hosil qilishiga salbiy taʼsirkoʻrsatadi, sporalarningoʻsishi va oʻsimlikning kasallanishiga toʻsqinlik qiladi. Z.k.ga qarshi agrotexnik, kimyoviy va fizikmexanikchoratadbirlar majmui qoʻllaniladi.