Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti
Download 430,03 Kb. Pdf ko'rish
|
ozbekistonda goyaviy-mafkuraviy tahdidlarni bartaraf etish usul va vositalari
- Bu sahifa navigatsiya:
- II BOB. O‘ZBEKISTONDA MAFKURAVIY XAVFSIZLIKKA TAHDID SOLUVChI IChKI VA TASHQI OMILLAR
|
24
O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritib suveren davlat sifatida taraqqiy etish jarayonida siyosiy imkoniyatini qo‘lga kiritganligidan boshlab tarixan qisqa vaqt mobaynida asrlarga teng yutuqlarni qo‘lga kiritishga muvoffaq bo‘linmoqda. Ana shunday yutuqlardan biri yosh avlodni, ayniqsa ta’lim oluvchi talabalarni o‘z vataniga mehr – muxabbat qo‘yadigan, sodiq va barkamol, bilimdon, komil – insonni voyaga yetkazishning to‘la imkoniyati yaratilganligidir. Ana shunday imkoniyatlarga keng yo‘l ochib berishga xizmat qilayotgan, prezidentimiz tashabbusi bilan 1997 yil 27 avgustida Oliy Majlisning IX – sessiyasida O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning qabul qilinganligidir. Bu qonun va «Milliy dastur»ning asosiy maqsadi kelajakda o‘z vataniga sodiq, bilimdon, raqobatbardosh ixtisosli mutaxassis kadrlarni tarbiyalab voyaga yetkazish bo‘lsada, buning uchun ta’lim tizimini, qaramlik asoratidan, qizil mafkuraviy tushuncha va sarqitli qarashlardan batamom xolis etishdan, kelajakda rivojlangan demokratik davlat darajasiga muvofiq keladigan ma’naviyatli, barkamol, yuksak malakali kadrlarni milliy g‘oya ruhida tayyorlab, berishdan iboratdir. Ta’lim sohasidagi milliy dasturlarni hayotga tatbiq etish boshlanganidan buyon 1 ming 140 taga yaqin akademik litsey va kasb-hunar kolleji, 4 ming 680 tadan ziyod umumta’lim maktabi yangitdan qurildi va kapital ta’mirlandi, zamonaviy mebel, o‘quv-laboratoriya uskunalari bilan jihozlandi, ularda kompyuter sinflari va lingafon xonalari tashkil etildi 1 .
asarida bu haqda shunday deb yozgan edi: «Bilimdon, professional jihatdan savodli hamda g‘ayrat-shijoatli shaxslarni, o‘z mamlakatimizning chinakam
1
Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожланиш йўлида. 16- жилд.- Т.: Ўзбекистон, 2008. 31-б. 25 vatanparvarlarini tarbiyalay oladigan, ularni buyuk milliy madaniyatning ulkan ma’naviy merosi bilan boyita oladigan, jahon fani va madaniyati durdonalaridan bahramand eta oladigan mamlakatgina, millatgina buyuk kelajakka erishishi mumkin» 2
Yoshlarda mafkuraviy immunitetni shakllantirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning o‘rni sezilarli ahamiyatga egadir. Ayniqsa oliy ta’lim tizimida talabalarga ijtimoiy fanlardan ta’lim berish, ularning ushbu fanlarga qiziqishini tobora oshirish, bilim sohasini kengaytirish, fikrlash, mulohaza qilish qobiliyatini chuqurlashtirish borasida amalda bajarish uchun qo‘llaniladigan uslubiyati hozirgi davrda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan muammolardan biridir. Undan kutiladigan asosiy maqsad kelajakda barkamol, vatanga sodiq avlodni tarbiyalab, voyaga yetkazishda, ularda ijtimoiy – siyosiy, ma’naviy – mafkuraviy masala – muammolarni keng va atroflicha chuqurroq o‘rganish faoliyatini, bilimli, ilmli va muloxazali bo‘lishga qiziqish qobiliyatini shakllantirishdan iboratdir. Prezidentimiz I.A.Karimov «O‘zbekiston XXI asrga intilmokda» nomli asarida, eng muxim ustuvor yo‘nalishlardan biri qilib jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirishni, erkin fuqaro ma’naviyatini, ozod shaxsni shakllantirish masalasini oldimizda turgan eng muhim dolzarb vazifa ekanligini bejiz uqtirmagan edi 3 . Chunki mamlakatimizda amalga oshirilayotgan muxim ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy isloxotlar asosida yuz berayotgan mohiyati chuqur va mazmunli o‘zgarishlar kadrlar tayyorlashda ta’lim-tarbiya tizimida milliy g‘oya ruhida o‘qitish, dars berishni tubdan o‘zgartirishni ta’lim-tarbiyasini zamonaviy uslublaridan keng ko‘lamda foydalanishni, uslubiyatda yangi-yangi samarali metodlar ishlab chiqish va ularni qo‘llashni taqazo etmoqda. Shu asosda keng profelli mutaxassis-kadrlar tayyorlashni yaxshilash, sifatini oshirishni vazifa qilib qo‘ymoqda. Xalq ta’limi, oliy ta’limning barcha tarmoqlarida o‘zaro aloqalarni
2
Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-жилд.- Т.: Ўзбекистон, 1996. 361- б. 3
Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7-жилд.- Т.: Ўзбекистон, 1999. 381-б. 26 mustahkamlash, tarbiya, ta’lim, siyosiy va kasbiy tayyorgarlikni izchil amalga oshirishni hozirgi davr talab etmoqda. I.A.Karimov «Maktab – o‘rta – oliy ta’lim – ilmiy tadqiqot institutlari shaklidagi ilmiy-ma’rifiy komplekslarni vujudga keltirish yo‘lidan borish kerak deb o‘ylayman. Bunda ilmiy-texnik taraqqiyotning ustuvor yo‘nalishlariga alohida e’tibor berish zarur. Ana shunday mustahkam aloqalar tufayligina zamonaviy yuksak texnologiyalarda ishlay oladigan, bozor qonuniyatlariga mos yangicha fikrlay biladigan mutaxassislarni tayyorlashimiz mumkin» 1
nazariy yo‘lining ustuvorligini ko‘rsatib bergan edi. Shu sababli hozirgi davr va kelajakda ijtimoiy fanlardan dars o‘tishning, asosan seminar mashg‘ulotlarini sifatli olib borishni aniq dasturi vazifasi ana shundan iborat. Ayniqsa talabalarga ijtimoiy fanlardan ma’ruza darslari, amaliy mashg‘ulotlarini sifatli o‘tish, ixtisosli turdosh fanlar bilan uyg‘unlashtirish asosida ta’lim-tarbiya berish, ularda dunyoqarashni aniq shakllantiradi, bilim olish, bilish, mulohaza qilish, to‘g‘ri va aniq fikrlash qobiliyatini yaxshilaydi. Ilmiy va nazariy bilimlarga ega bo‘lishda tafakkuriy ongini kengaytiradi, bu sohadagi samarali faoliyatini tezlashtiradi, ma’naviy, mafkuraviy va g‘oyaviy salohiyatini oshiradi. Shuning uchun ham ijtimoiy fanlardan dars o‘tish, ta’lim-tarbiya berish, yoshlarni, ayniqsa talaba yoshlarni porloq kelajagimiz ruhiga mos vatanparvar, insonparvar kadrlar qilib tayyorlashda muhim rol o‘ynaydi. Shu maqsadda ijtimoiy fanlardan talabalarga ta’lim-tarbiya berilar ekan, ularda har bir predmetga nisbatan qiziqish uyg‘otish uchun dars o‘tishning ilg‘or zamonaviy uslublaridan foydalanish, ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni jonli, talabalar ruhiyatiga ijobiy ta’sir etadigan asosli materiallardan foydalanib har bir so‘zni aniq, ravon, tiniq va to‘g‘ri ishlatib tafakkuriy ongini chuqurlashtirish muhim ahamiyatga egadir.
1
Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-жилд.- Т.: Ўзбекистон, 1996. 16 - б. 27 Ayniqsa talabalarga mustaqil fikrlash uchun mustaqil ishlarning samaradorligini oshirish, ilmiy dokladlar, referatlar yozish malakasini berish, o‘tiladigan har bir darsni munozarali, muammoviy masalalar asosida, manba’larga tayangan holda, har bir predmet mavzuini diskussiya, muhokama qilib, fikr xilma- xilligiga keng yo‘l berish asosida o‘tkazish nihoyatda samaralidir va hozirgi kunda muhimdir. Undan tashqari har bir ijtimoiy fan kafedralari qoshida ilmiy to‘garaklar tashkil etish, tanlovlar uyushtirish, ilmiy-amaliy talabalar anjumanlarini o‘tkazish, ularning ilmiy ma’ruzalarini tinglab, eshitib, keng muhokama, munozara qilish ham benihoya foydalidir. Bunday tadbiriy usullardan foydalanish hozirgi huquqiy demokratik fuqarolik jamiyat qurish jarayonida davr taqoza etayotgan talablar doirasida yoshlar tafakkurida bilish, anglash faoliyatini tezlashtirishda muhim ahamiyatga egadir. Ana shu tarzda yoshlarga tarbiya, bilim berilsa, ularning ongini ruhiy tafakkurni chuqurlashtirishda, atrof-muhitni, borliq dunyoni bilishda ijtimoiy fanlar katta rol o‘ynaydi va kuchli ta’sir etish imkoniyatini yaratadi, borliq dunyoni ongli ravishda tasavvur etib, ijtimoiy harakatni, umumiy taraqqiyot qonuniyatlarini to‘g‘ri tushunishida qo‘l keladi. XXI asr axborot asri bo‘lishi bilan birga, ilm-fan va texnologiyalarning tez sur’atda rivojlanib borishining guvohi bo‘lib turibmiz. Bugungi to‘rtinchi hokimiyat, ya’ni OAV o‘z vazifalarini tezkor va haqqoniy yoritish imkoniyatlariga ega bo‘lmoqda. Davlatimiz tomonidan jurnalistlar faoliyatini himoya qilish va reklama to‘g‘risida qonunlar ishlab chiqilgan. Bugungi kunda respublikamizda jami mingga yaqin OAV, shu jumladan: 663 ta gazeta, 195 ta jurnal, 19 ta byulleten, 53 ta telekanal (shundan 29 tasi nodavlat telekanal), 79 ta kabel studiyasi, 50 dan ortiq nashriyot faoliyat ko‘rsatmoqda. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyin ommaviy axborot vositalarining erkinligi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va "Ommaviy 28 axborot vositalari to‘g‘risida"gi qonunga muvofiq faoliyat yuritishi, axborot izlashi, olish va tarqatish hukuqiga egaligi va senzura qilishga yo‘l qo‘yilmasligi belgilab qo‘yildi. Bugun biz yashayotgan shiddatli XXI asrda zamonning o‘zi, hayotimizga keskin sur’atlar bilan kirib kelayotgan globallashuv jarayonlari ommaviy axborot vositalari oldiga katta vazifalarni qo‘ymoqda. ”Bugun hayotning o‘zi oldimizga fuqarolik jamiyati institutlari tizimida ommaviy axborot vositalarining o‘rni va rolini yanada mustahkamlash vazifasini qat’iy qilib qo‘ymoqda. Ommaviy axborot vositalarini yanada erkinlashtirish, nodavlat matbuot nashrlari, radio, televidenie faoliyatini jonlantarish, ularning Internet global tarmog‘iga kirish imkoniyatlarini kengaytirish olib borilayotgan islohotlar siyosatining ochiqligi va oshkoraligini ta’minlashga, kuchli fuqarolik jamiyatining izchil shakllanishiga madad berishi darkor
1 ” deb ta’kidlab o‘tgan edi davlatimiz rahbari Islom Karimov. Chunki ezgu maqsadimiz bo‘lganhuquqiy davlat, kuchli kuchli fuqarolik jamiyati barpo etishda ularning o‘rni beqiyosdir. Shu bois mamlakatimizda demokratik yangilanishlar jarayonini chuqurlashtirish va fuqarolarning erkinligini ta’minlashning muhim sharti va tarkibiy qismi bo‘lgan matbuot, televidenie, radio faoliyatini liberallashtirish, ularning mustaqilligi va erkinligini ta’minlash borasida tub yangilanishlar amalga oshirilmoqda. Mustaqillikning ilk kunlaridanoq jamiyatda so‘z va fikr erkinligi milliy taraqqiyotimizning asosiy tamoyillaridan biri sifatida e’lon qilinib, mazkur tamoyilga ko‘ra fikrlar va qarashlar xilma-xilligi ta’minlanishida fikr-so‘z, matbuotning roli oshib bordi. Bu boradagi intilishlarning pirovard natijasi fuqarolar siyosiy huquq va erkinliklarini ro‘yobga chiqarish va yanada kengaytirishdagi asosiy vazifalarni ro‘yobga chiqarishga xizmat qilmoqda. Ammo, shu bilan birga, jamiyat birligi faqat erkinlikdan iborat bo‘lsa, hech narsaga erishib bo‘lmasligi tabiiy hol. Shu ma’noda OAVda fuqarolarning fikr erkinligini anglashi
1 И.Каримов. Асосий вазифамиз – ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. – Т.: “Ўзбекистон”, 2010 йил, 31-б. 29 ikki tomonlama talqin qilish milliy mafkuraning tamoyillariga mos maqsadga muvofiq erkinlikni mamlakat, xalq, millatning erkinligi bilan uyg‘un idrok etish va bu erkinlikni jamiyatdagi mavjud tartibotlar, qonunlar, qadriyatlar bilan birga idrok etishdir. Bugun kishilarda «Biz boy tarixga egamiz» degan quruq shiorlar bilan mafkuraviy immunitetni shakllantirish qiyin, OAV turli mahsulotlarga, dasturlarga to‘la, informatsiya tanlash har kimning huquqi bo‘lgan bir paytda quruq shior va da’vatlar kishilar ruhiyatiga, ongiga samarali ta’sir etmaydi. Ommaviy kommunikatsiya vositalarining milliy o‘zlikni namoyon qilishda: -ziyolilarni, ijtimoiy ongi yuqoriroq kishilarni hamkorlikka jalb etish; -ijtimoiy fikrni shakllantirish; -fuqarolar bilan jamiyat, davlat o‘rtasida muloqot o‘rnatish; -u yoki bu g‘oyalarni, asarlarni, guruhlar faoliyatini reklama va targ‘ib qilish; -yoshlarda milliy istiqlol g‘oyasini va g‘oyaviy immunitetni shakllantirish; -tarixiy-madaniy boyliklarni, gumanistik merosni tashviq etish; -dunyoda kechayotgan jarayonlar, voqealar haqida xolis xabarlar tarqatish; -kishilarda, xalqda, mamlakatda kechayotgan o‘zgarishlarda faol ishtirok etish ishtiyoqini, fikrini uyg‘otish kabilarga asosiy e’tibor berish maqsadga muvofiqdir. Demak, OAVda milliy g‘oya va milliy o‘zlikni anglash davlat va jamiyat qurilishida, xususan, yoshlarda “Mafkuraviy immunitet”ni shakllantirish hamda fuqarolik jamiyati qurilishining muhim omili bo‘lib qoladi. Ommaviy axborot vositalari - eng asosiy, qudratli va ta’sirchan targ‘ibot quroli hisoblanadi. Chunki ommaviy axborot vositalari ommaning o‘ziga xos tarbiyachisi, muhim tadbirlarning tashkilotchisi, dolzarb muammolarni hal qilishning ta’sirchan quroli bo‘lib xizmat qiladi. Aynan ommaviy axborot vositalari orqali milliy qadriyatlarimiz va umuminsoniy qadriyatlar, milliy g‘oya va demokratik tamoyillar targ‘ib-tashviq qilinadi. Ommaviy axborot vositalari orqali milliy istiqlol g‘oyasini singdirishning yana bir muhim jihati mavjud. Bu jihat - axborot terroriga, mafkuraviy tahdidlarga 30 munosib javob berish, ma’naviy-mafkuraviy jihatdan xalqimizni tobe etishga intilishlarning payini kesish va O‘zbekiston fuqarolarida mafkuraviy immunitetni shakllantirish bilan bog‘liq. Agar OAVda har qanday yolg‘on ma’lumot haftasiga 3-4 marta, bir necha yil takrorlansa bu yolg‘on – “haqiqat”ga aylanadi. Oxirgi paytlarda informatsion hurujlarning tez-tez uyushtirilayotgani aslida urushga munosabatning o‘zgarganligidan, qurolning yangi turi kashf qilinganidan darak beradi. Bu qurol – axborotdir. Bunday qurol yordamida olib boriladigan informatsion urushlarda insonning ongi va qalbi nishonga olinadi. Garchi u daydi o‘q singari insonni jismonan yo‘q qila olmasa-da, uning qo‘poruvchilik kuchi, keltiradigan talofotlari har qanday ommaviy qirg‘in qurolinikidan kam emas. Chunki bu qurol yordamida ongga berilgan zarbalar kishini adashtiradi, uni o‘z manfaatlariga zid harakat qilishga undaydi va demak, insonni boshqarish, uning ustidan hukmronlik qilish imkonini beradi. Aslida axborot maqsadga erishishning eng arzon vositasi ham sanaladi. Haqiqatan ham, informatsion hurujlar uyushtirish uchun u qadar ko‘p mehnat, u qadar ko‘p harakat, u qadar ko‘p harajat talab etilmaydi. Garchi bunday mafkuraviy ekspansiya otishmalar va qon to‘kishlarni keltirib chiqarmasa-da, milliy o‘zlikni anglashni zaiflashtirish evaziga tanazzulga olib keladi.
31
SOLUVChI IChKI VA TASHQI OMILLAR 2.1. O‘zbekiston Respublikasining xavfsizligiga ta’sir ko‘rsatuvchi ichki mafkuraviy tahdidlar Yuqoridagi paragraflarda aytilganlardan kelib chiqib, bugungi kunda mamlakatimizga qarshi qaratilgan mafkuraviy tahdidlarni alohida ko‘rsatib o‘tish maqsadga muvofiqdir. Ular quyidagilardan iborat: 1) Islom xalifaligini tiklab, uning bayrog‘i ostida musulmon xalqlarni yangi imperiyaga birlashtirishga qaratilgan intilishlar; 2)
yosh mustaqil davlatlarni qaytadan sobiq Ittifoqqa birlashtirish g‘oyasi; 3) tariximizni, milliy qadriyatlarimiz va dinning mohiyatini soxtalashtirishga urinishlar; 4)
axloqsizlikni yoyib, xalqni ma’naviy jihatdan buzishga qaratilgan intilishlar; 5) turli mafkuraviy vositalar orqali mintaqaviy va davlatlararo mojarolar keltirib chiqarishga qaratilgan harakatlar. Islom xalifaligini tiklashga urinishlar xavfli ko‘rinish olmoqda. Masalan, xizb ut-taxrirga tegishli qaysi bir adabiyotni olib qaramaylik, unda xalifalikni tiklashga da’vat qilinadi. «Akromiylik» esa dastlab Andijon viloyatida, so‘ngra Farg‘ona vodiysida, keyinroq mamlakatimizning butun hududida, keyinchalik barcha musulmon mamlakatlarida xalifalikni tiklash g‘oyasini olg‘a suradi. Islom tarixidan ma’lumki, xalifalikka Muhammad payg‘ambar vafotidan keyin choriyorlar Abu Bakr as-Siddiq (632–634), Umar ibn Xattob (634–644), Usmon ibn Affon (644–656), Ali ibn Abu Tolib (656–661) birin-ketin rahbarlik qilgan. Bu davrda xalifa dinning ham, davlatning ham boshlig‘i, rahnamosi hisoblangan. Keyinchalik podsholik bo‘lib, rahbarlik 661–749 yillarda makkalik zodagonlardan
32 Muoviya bin Abu Sufyon sulolasi qo‘liga o‘tgan va ummaviylar sulolasi nomini olgan. 749 yili toju taxt Muhammad payg‘ambarning amakilari avlodlaridan bo‘lgan Abdul Abbos as-Safok sulolasi qo‘liga o‘tgan. Ularning davlati abbosiylar nomi bilan mashxur bo‘lib, 1238 yilgacha, mo‘g‘illar zabt etguncha davom etgan. Ayni paytda XII–XIII asrlarda Misr va Marokashda fotimiylar sulolasi ham o‘z davlatini joriy qilgan. XVI asrdan e’tiboran usmonli turklar ham xalifalik e’lon qilganlar va u 1924 yilning uchinchi martigacha hukm surgan. Turkiya respublika deb e’lon qilinishi bilan xalifalik hokimiyatiga chek qo‘yilgan va so‘nggi xalifa Abdumajid 1924 yil 4 martining tong otarida Istambuldan Shveysariyaga chiqarib yuborilgan. XX asrda islom dunyosi va boshqa mamlakatlar ham o‘zlari tanlagan taraqqiyot yo‘lidan rivojlanib kelmoqda. o‘tgan yillar tarixiy tajribasi xalifaliksiz ham erkin rivojlanish mumkin ekanini ko‘rsatdi. Xalifalik tarix saxifalarida qolib ketdi.
Bugungi kunda sobiq Ittifoq respublikalarining ayrimlarida eski tuzumni qaytadan tiklashni xohlovchilar, buni o‘zlari uchun g‘oyaviy maqsad qilib olgan kuchlar ham mavjud. Sobiq Sho‘ro tuzumi 1991 yilgi ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlardan so‘ng barham topdi. Holbuki, o‘tmishga qaytish, tarixni teskari aylantirish mumkin bo‘lmaganidek, o‘z yo‘lini topib olgan, mustaqil davlatlar, Ayniqsa, O‘zbekiston va o‘zbek xalqi yana eski holatga kaytishga aslo rozi bo‘lmaydi. Islom Karimov «O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda» asarida sobiq tuzum to‘g‘risida to‘xtalib, shunday degan edi: «Bugun o‘sha davr to‘g‘risidagi haqiqatni xolisona aytadigan bo‘lsak, u zamondagi hayotimizni jahon tarixi va amaliyoti bilan taqqoslaydigan bo‘lsak, shuni ochiq aytish kerakki, u paytda O‘zbekiston bir yoqlama iqtisodiyotga – markazga butunlay qaram, izdan chiqqan iqtisodiyotga ega bo‘lgan yarim mustamlaka mamlakatga aylangan edi» 1 .
u hech qachon o‘zi tanlagan mustaqillik yo‘lidan qaytmaydi.
1 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7-жилд.- Т.: Ўзбекистон, 1999. 372-б. 33 O‘zbekiston xalqi, o‘zbek xalqi juda katta ma’naviy merosga ega. Lekin sobiq mafkura ta’sirida uzoq yillar tariximiz bir tomonlama yoritib kelindi. Lekin hali bu sohada ko‘plab muammolar ham mavjud. «Tarixdan ma’lumki, bir xalqni o‘ziga tobe qilishni istagan kuchlar, avvalo, uni o‘zligidan, tarixidan, madaniyatidan judo qilishga intiladi... zararli ta’sirlar davom etaversa, millat o‘zligini yo‘qotishi, ming yillik an’analarini boy berib, olomonga aylanib qolishi ham hech gap emas» 1 . Ana shuni yaxshi biladigan kuch va turli poligonlar bizni tariximizdan judo qilish, uni zo‘r berib soxtalashtirishga intiladilar. Bu borada turli yo‘llardan foydalanishga, ayniqsa yoshlarimizni yo‘ldan ozdirishga harakat qiladilar. Mamlakatimiz xalqining qalbi va ongiga yot mafkurani singdirish uchun dushmanlarimiz bir qarashda beozor, go‘yo siyosatdan xoli tuyuladigan mafkuraviy vositalarga katta e’tibor bermoqda. Jumladan, keyingi yillarda ko‘plab namoyish etilayotgan yengil-elpi yoki jangarilik filmlari bunga misol bo‘ladi. Ma’lumki, bu filmlarni ko‘pchilik, ayniqsa yoshlar maroq bilan tomosha qiladi. Sir emas, anchagina odamlar tabiatida, xulq-atvorida mana shunday to‘polonlarga moyillik bo‘ladi. Prezidentimiz shuni hisobga olgan holda ta’kidlagani kabi: «Shuning uchun ongi shakllanib ulgurmagan aksariyat yosh tomoshabinlar bunday filmlardan ko‘pincha turli yovuzlik, yirtqichlik, shafqatsizliklarni o‘rganadi, xolos. Natijada ularning diydasi qotadi, qalbidan toshbag‘irlik, zo‘ravonlik, axloqsizlik kabi illatlar joy olganini o‘zi ham sezmay qoladi. Hatto shunday tomosha va filmlarning qaxramonlariga ko‘r-ko‘rona taqlid qilishni istaydigan yigit-qizlar ham topiladi. Chunki, ular bunday uydirma talqinlar ta’sirida qo‘l urayotgan ishi qanday ayanchli oqibatlarga olib kelishini tushunib yetmaydi. Afsuski, bizning televideniemizda ham shunday filmlarni namoyish etishga ortikcha ruju qo‘yilmoqda» 2 . Ayni shu ma’noda, bunday muamolarni oldini olish maqsadida 1
Ислом Каримов. «Эгали юрт эркини бермас», «Халқ сўзи» , 2000 йил 31 август
2 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт-пировард мақсадимиз. 8-жилд.- Т.: Ўзбекистон, 2000. 494-б. 34 milliy qadriyatlarimiz aks ettirilgan xujjatli filmlar, seriallar, badiiy filmlarni tayyorlash muhim ahamiyatga ega. Masalan, buyuk bobokalonlarimiz Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik, Amir Temurlar to‘g‘risida ko‘p seriyali film olishga hukumatimiz mablag‘ ajratsa bizningcha maqsadga muvofiq ish bo‘lar edi. Mamlakatimizga tahdid solayotgan mafkuraviy vositalardan yana biri uzoq davom etadigan mintaqaviy va davlatlararo mojarolarni keltirib chiqarishga urinish bo‘lib, buni ayrim mamlakatlar hududida faoliyat ko‘rsatayotgan ba’zi g‘oyaviy-mafkuraviy markazlar o‘zlariga maqsad qilib olgan. Ular muayyan mamlakat hududidan boshqa mamlakatga qarshi giyoxvand moddalar, ta’qiqlangan adabiyotlar, turli qurol-yarog‘ kabi narsalarni noqonuniy tarzda olib o‘tishga urinmoqda. Ularning ma’lum bir kuchlari Afg‘oniston hududida turib, Markaziy Osiyo davlatlariga – O‘zbekiston va Qirg‘iziston hududiga, bu yerda yashayotgan xalqlar hayotiga qarshi tajovuzkorona harakatlar qilishga, begunoh insonlar qonini to‘kishga intilmoqda. Islom Karimov ta’biri bilan aytganda, bunday o‘taketgan xunrezlik, muttahamlikni o‘ziga kasb qilib olgan bizning umumiy dushmanlarimizga muqaddas zaminimizda aslo o‘rin bo‘lmasligi kerak. Bu tahdidlar, eng avvalo, oddiy insonlar qalbi va ongini zabt etishga, ularni o‘z milliy qadriyatlaridan, umumbashariy sivilizatsiya yutuqlaridan mahrum etishga, pirovard natijada yurtimizni qaram qilib olishga qaratilgan tajovuzkorlikning mafkuraviy shaklda namoyon bo‘lishidir. Ma’naviy xavfsizlikni ta’minlashda quyidagilarga e’tibor berish maqsadga muvofiqdir: 1) milliy ma’naviy qadriyatlarni avaylab-asrash; 2) yoshlarni milliy ruhda tarbiyalash; 3) o‘zbek san’atining nozik namunalarini muntazam ekspert qilib borish; 4) mafkuraviy dahlsizlik masalasini qonunlashtirib qo‘yish; 5) inson irodasini chiniqtirib borish; 6) targ‘ibot ishlarini kuchaytirib borish.
35 Zero, “Mafkuraviy xavfsizlik”- jamiyat a’zolarining milliy, insoniy va shaxsiy tuyg‘ulari, qarashlari, turmush tarzi, qadriyatlari hamda urf-odatlarini daxlsiz saqlashni anglatadi. Demak, bugungi kunda biz jamiyatimizda o‘zga g‘oyalarga qarshi kuchli mafkuraviy qalqonni joriy etish maqsadida harakatlar olib borayotgan ekanmiz, avvalambor, uning o‘ziga xos ichki mexanizmi va elementlari to‘g‘risida chuqurroq fikr yuritishimiz zarur bo‘lmoqda. Ma’lumki, har qanday milliy mafkuraning o‘zi sotsial bazasining ongi, tafakkuridan chuqur joy olib, uning faoliyati asosini tashkil etganidan keyingina haqiqiy yaratuvchi va yo‘naltiruvchi kuchga aylanadi. Turli xavfli jarayonlarni bartaraf etishda insonning ishtiroki va o‘rni haqida so‘z yuritar ekanmiz, ushbu o‘rinda, ma’naviy faol shaxsning qiyofasi, mohiyati, ichki dunyosi, qolaversa, moyilliklari to‘g‘risida turli-tuman fikrlar mavjudligini albatta e’tiborga olish zarur. Insonning shakllanishi va ijtimoiy mavjudot sifatidagi ma’naviy rivojlanishi ijtimoiy taraqqiyot bosqichlari, ularning mohiyat va xususiyatlari bilan chambarchas bog‘liq. Bu haqiqatni hech kim inkor etolmaydi. Lekin mustaqillikka erishib fikrlar xilma-xilligi tamoyili qaror topgunga qadar, bu muammo bir yoqlama talqin qilinib kelingan. Doimiy takrorlanib turuvchi ijtimoiy qonuniyatlar jarayoni bilan inson salohiyatining o‘zaro munosabati haqida noto‘g‘ri fikr hosil qilindi. Inson bu ko‘r-ko‘rona bo‘ysunuvchi, uning buyuk kuch- qudrati, uning cheksiz imkoniyati tan olinmay ko‘plab ilg‘or g‘oyalardan ongli ravishda uzoqlashtirilgan edi. Bunday yondashuvning nomaqbul jihatlardan biri insonning barcha xavf- xatarlar oldida ojiz qilib qo‘yilgani insonning ijtimoiy hodisalarni tushunish, bilish va anglab yetish qobiliyati tan olinmagan, jamiyat hayotidagi xavf-xatarlarni bartaraf etish yo‘llari, vositalari va qurollari insonning o‘zidan emas, balki undan tashqarida bo‘lgan allaqanday “ob’ektiv borliq”dan qidirilgan. Ro‘y berayotgan voqea-hodisalar mohiyati ishlab chiqarish, sinfiy kurash bilan bog‘lanib, ularning manbai turli mafkuraviy yo‘llar bilan to‘sib kelindi. Insoniyat boshiga ulkan xavf- 36 xatar va fojialarni solgan fashizm va bolshivizm mafkurasining asl sababi inson tabiatidan axtarilmasdan, bu holatlar qandaydir “tarixiy zaruriyat” deb talqin qilindi. Inson omilidan shu tariqa yiroqlashish oqibatida shaxsdan taqdirga tan berish, faqat jon saqlab qolishning turli-tuman chora-tadbirlari haqida o‘ylashgina talab qilindi. Inson o‘z murakkab muammolari bilan taqdir girdobiga tashlab qo‘yildiki, natijada u or-nomus, haq-huquqini himoya qilishni qandaydir “partiya rahnamoligi” yoki “xalqlar otasi” bo‘lgan “dohiylar” nomi bilan bog‘lash payiga tushdi. Sho‘rolar tuzumida yashagan inson shu qadar ixtiyorsizlikka yuz tutdiki, oqibatda u fashizm, kommunizm va totalitarizm singari vahshiy tartiblarga qarshi ochiqdan-ochiq bosh ko‘tarishdan ko‘ra yolg‘izlikni, uzlatni, loqaydlikni afzal ko‘ra boshladi. Buyuk nemis faylasufi I.Kant: “Men tarixni o‘qigan va tahlil qilganim sari, uning insonlar nomukammalligining unsiz guvohi ekanligini anglab yetdim” 1
Hozirgi davrning insoniyatga qarshi qaratilgan eng salbiy jihatlaridan biri kuchli davlatlar tomonidan boshqa mamlakatlar, xalqlar, millatlarni mahv qilishning makkorona uslublari va vositalarini qo‘llashdan iborat bo‘lmoqda. Bu jarayonda mustaqil jamiyatni qurish va rivojlantirishning asosi bo‘lgan ma’naviyatga xuruj qilish amaliyoti ustuvorlik qilmoqda. Ma’naviyatga xurujlarni amalga oshirishda «yangi globallashuv» jarayonlarini o‘z manfaatlari yo‘liga burib yuborishga harakat qilayotgan ayrim «lider» mamlakatlar va ular nomidan ish ko‘rayotgan turli siyosiy tashkilotlar asosiy o‘rinni egallamoqda. Ularning faoliyatida xalqaro globallashuv jarayonlarida allaqachon iqtisodiyot omili keyingi o‘ringa surib qo‘yilib, mafkura va ma’naviyat bilan bog‘liq masalalar birinchi darajaga chiqarildi. Sababi, turli niqoblarga o‘ralib olgan, g‘arazli siyosiy kuchlarga o‘z maqsadlariga erishishida iqtisodiy omildan
1 W.W.W. bankreferatov.ru. Критика чистога разума. 37 ko‘ra ma’naviy omildan foydalanib xuruj qilish arzonroq va foydaliroq bo‘lishi tabiiydir. Ma’naviy xurujning asl mohiyati – egallab olish ko‘zda tutilgan jamiyatni, xalqni o‘zining milliy qiyofasidagi, ongi, tafakkuridan, ijtimoiy hamkorlik tizimidan, xulq-atvor normalaridan, tarixiy ildizlaridan ongli ravishda begonalashtirishdan iborat bo‘lib, u mamlakatni butunlay qaram qilib olish maqsadida amalga oshiriladi. Negaki, biron bir millatni mafkuraviy qaram qilmay turib, uni to‘la bo‘ysundirish mumkin emas. Bu tarixda o‘z tasdig‘ini topgan haqiqatdir. Shu bois ham ma’naviy xuruj «ijodkorlari» o‘z kirdikorlarini amalga oshirish uchun globallashuv tufayli shakllangan yangi axborot tizimidan har tomonlama foydalanishga intilmoqdalar. Ma’lumki, o‘tgan asrning oxiri va XXI asrning boshlariga kelib yangi axborot va telekommunikatsiya texnologiyalari misli ko‘rilmagan darajada rivojlanib ketdi. Global axborot tizimi vujudga keldi. Buning natijasida paydo bo‘lgan xalqaro axborot makoni mamlakatlar o‘rtasidagi siyosiy, ijtimoiy munosabatlar uchun butunlay yangi sharoitlarni yaratib berdi. Xalqaro axborotlashuv jamiyatlar hayotining barcha sohalariga chuqur kirib bora boshladi va bu jarayon hozirgi kunda ham davom etmoqda. Ushbu holat jamiyatlarning, odamlarning axborotga bo‘lgan ehtiyojlari har tomonlama kuchayishiga olib keldi. Xalqaro axborotlashuv mamlakatlarning xalqaro siyosiy ahvoliga ham sezilarli ta’sir ko‘rsata boshladi. Shu bois hozirgi vaqtda jahonning ayrim mutaxassislari axborot kommunikatsiya texnologiyalari XXI asrda jamiyatlar shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi yetakchi omiliga aylanganligini e’tirof qilmoqdalar. Global axborot tizimining rivojlanishi tufayli zamonaviy jamiyatlar hayotining boshqalarga bog‘liqligi ham vaziyatni tobora chuqurlashtirmoqda. Ayni paytda axborot xurujlaridan himoyalanish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar ko‘lami ham nihoyatda kattalashib bormoqda. Bularning natijasida axborot xavfsizligini ta’minlash muammosini hal qilish ayrim olingan mamlakatlar 38 jamiyatlarining eng yetakchi siyosiy-ijtimoiy talabiga aylanmoqda. Chunki aslida axborot xurujidan jamiyatlar ma’naviy hayotini vayron qilishga qaratilgan qurol sifatida foydalanish bugungi kunning asosiy omiliga aylanib qoldi. Globallashuv – murakkab jarayondir. Birinchidan, u ijobiy holat va ustivordir. Ayni, bir paytda, u salbiy holatdir. Bu masalani yoritishda, uning yuqoridagi xususiyatlariga alohida etibor berish zarur. Demak, xalqaro axborotlashuv mamlakatlar o‘rtasidagi aloqalarni tezlashtirish bilan bir qatorda, afsuski, milliy, mintaqaviy va global xavfsizlikka nisbatan yangi tahdidlarni vujudga keltirmoqda. Bundan kelib chiqadigan muhim xulosa shundan iboratki, xalqaro xavfsizlik ham, ayrim olingan mamlakatlarning tinchligi ham axborot xavfsizligini ta’minlashga ko‘p jihatdan bog‘liq. Jamiyatning axborot xavfsizligi o‘z navbatida to‘g‘ridan-to‘g‘ri jamiyatning ma’naviy xavfsizligini ta’minlashni bildiradi. Ma’naviy xavfsizlikning amaliyotda ta’minlanishiga yetarli darajada e’tibor berish har bir jamiyat oldidagi dolzarb masala ekanligini alohida ta’kidlash lozim. Ma’naviy xurujlarning nihoyatda keng qamrovli ekanligidan kelib chiqib, ularni quyidagicha guruhlash mumkin: Birinchidan, jamiyatimiz a’zolarining milliy ongiga ta’sir qilishga qaratilgan xurujlar. Ma’lumki, xalqimizning asrlar davomida shakllanib kelayotgan mentalitetida, ya’ni milliy ongi va dunyoqarashida hamda xulq-atvor normalarida ota-onaga, o‘zi yashayotgan mahalla jamoasiga, katta yoshdagi kishilarga chuqur hurmat bilan qarash, muayyan voqea va hodisalarga bosiqlik, mulohaza va andisha bilan munosabatda bo‘lish, jamoa fikriga nisbatan alohida ehtirom ko‘rsatish kabi xislatlar ustuvorlik qiladi. qolaversa, aynan mana shu qadriyatlar jamiyatimiz ma’naviyatining tamal toshlarini tashkil qiladi. Bunday vaziyatni yaxshi o‘rgangan dushmanlarimiz bizga qarshi ma’naviy xurujlarni amalga oshirishda xalqimizning mana shunday ulug‘vor qadriyatlariga mutlaqo teskari va begona bo‘lgan, asosan g‘arbga xos «individualizm», «egoizm», mehr-muruvvat, oddiy odamiylik va vatanparvarlikni inkor qiluvchi 39 «kosmopolitizm», «zo‘ravonlik», diniy mutaassiblik g‘oyalarini iloji boricha chiroyli “Erkinlik va demokratiyani olg‘a siljitish”, “Ommaviy madaniyat” kabi niqoblarga o‘rab jamiyatimiz ichkarisiga olib kirishga urinmoqdalar. G‘animlarimizning xalqimiz milliy ongiga ta’sir ko‘rsatishdan ko‘zlangan asosiy maqsadlari Prezidentimiz I.A. Karimov xulosa qilganidek: O‘zbekistonda hukm surayotgan tinchlik va osoyishtalikni, jamiyatimizdagi bunyodkorlik muhitini, bugun biz barpo etayotgan farovon va osuda hayotni buzish, toboro kuchga kirayotgan davlatimizni ag‘darish, tanlagan yo‘limizdan qaytarishdir. Odamlarimizning yuragiga vahima va qo‘rquv solish hisobidan ularning ertangi kunga bo‘lgan ishonchini yo‘qotish, bir-biriga qarshi qo‘yish, yurtimizda, mintaqamizda o‘z manfaati, o‘z siyosatini o‘tkazishdan iborat . Ikkinchidan, milliy urf-odatlarimizga bo‘layotgan xurujlar. Milliy an’analarimiz va urf-odatlarimizning mamlakatimiz taraqqiyoti uchun naqadar ulkan ahamiyatini sezgan dushmanlar bu borada ham aniq maqsadga yo‘naltirilgan xurujlarni amalga oshirmoqdalar. Shu maqsadga erishish uchun ular global aloqa tizimlari va boshqa vositalari orqali ma’naviy qashshoqlikka, xissizlikka, tarkidunyochilikka, odamlarga nisbatan oqibatsizlik va shafqatsizlikka olib keluvchi g‘oyalarni hamda urf-odat normalarini zo‘r berib targ‘ib qilmoqdalar. Bular orasida g‘arbda ko‘p uchraydigan odamovilik, ota-onaga nisbatan bepisand qarash shaxsiy hayotni ulug‘lash kabilar ayniqsa ustuvorlik qilmoqda. Uchinchidan, milliy madaniyatimizga bo‘layotgan xurujlar. Sir emaski, xalqimizning milliy madaniyati o‘zining qadimiyligi, boyligi bilan alohida ajralib turadi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, Markaziy Osiyo tarixida aql-idrok bilan ma’naviy jasoratni, diniy dunyoqarash bilan qomusiy bilimdonlikni o‘zida mujassam etgan buyuk arboblar ko‘p bo‘lgan. Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Xoja Bahouddin Naqshband, Xoja Ahmad Yassaviy, Al Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Zahriddin Bobur va boshqa ko‘plab buyuk ajdodlarimiz milliy madaniyatimizni rivojlantirishga ulkan hissa qo‘shdilar,
40 xalqimizning milliy iftixori bo‘lib qoldilar. Ularning nomlari, jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga qo‘shgan buyuk hissalari hozirgi kunda butun dunyoga ma’lum. Mafkuraviy xuruj uyushtirayotgan siyosiy kuchlar jamiyatimiz a’zolarini milliy madaniyatimiz boyliklaridan va imkoniyatlaridan begonalashtirishga harakat qilmoqdalar. Shu maqsadda ular internet tarmog‘idan kinofilmlar va san’at turlaridan foydalangan holda nihoyatda ohangrabo, lekin yengil-elpi, inson tafakkurini rivojlantirishga emas, aksincha uning sayozlashuviga xizmat qiluvchi namunalarini jamiyatimizga olib kirishga intilmoqdalar. Bunday san’at va madaniyat namunalarida behayolik, mantiqsizlik g‘oyalarining targ‘iboti yetakchilik qilmoqda. Vaholanki, bu mamlakatlarning o‘zlari millatlarni parokandalikka olib boradigan, insoniyat uchun sharmandali vaziyatlarni demokratiya, inson huquqlari kabi oliy qadriyatlar shiori ostida targ‘ib qilmoqdalar. Birgina dalil. 1960 yillarning oxirlaridan ruhiy kasallik sifatida jiddiy tashvish tug‘dirgan gemoseksualizm (besoqolbozlik) bugun “inson huquqlar”ning bosh masalasiga aylandi. Bu ham yetmaganidek, seks-industriya katta daromad manbaiga aylantirildi, 1970 yilda AQSh bundan 10 million dollar sof foyda ko‘rgan bo‘lsa, 2014 yilga kelib 10 milliard dollarga yetdi. Fahshni televidenie va kino orqali keng targ‘ib etish, ayollar homilador bo‘lib qolishdan qo‘rqmasliklari uchun bola bo‘lmasligining samarali usullari ishlab chiqildi. Bular jamiyatda buzuqchilikning keskin oshishi va tug‘ilishning eng past darajaga tushib ketishiga olib keldi. Mana shunday holatlardan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, bugungi kunda mamlakatimizda har tomonlama samarali va mustahkam bo‘lgan ma’naviy immunitetni shakllantirishni kuchaytirish kechiktirib bo‘lmaydigan vazifaga aylandi. Ma’lumki, Prezidentimiz I.A. Karimovning 2000 yilda «Fidokor» gazetasi muxbiriga bergan intervyusida mafkuraviy immunitetning mohiyati va zarurligi asoslab berilgan edi. Bugungi kunda biron bir xalqni o‘ziga tobe qilishni istagan kuchlar, avvalo o‘sha xalqni millatni o‘zligidan, tarixidan, madaniyatidan judo qilishga intiladi. Bunday zararli ta’sirlar davom etaversa, millat o‘zligini 41 yo‘qotishi, ming yillik an’analarini boy berib, olomonga aylanib qolishi ham hech gap emas. Tabiiy savol tug‘iladi: bunday mafkuraviy ta’sirlar salbiy oqibatlarga olib kelmasligi uchun nima qilish kerak? Buning yo‘li – odamlarimiz, avvalambor yoshlarimizning iymon-e’tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni o‘z mustaqil fikriga ega bo‘lgan barkamol insonlar etib tarbiyalash. Ularning tafakkurida o‘zligini unutmaslik, ota- bobolarning muqaddas qadriyatlarini asrab-avaylash va hurmat qilish fazilatini qaror toptirish. Ularning, men o‘zbek farzandiman, deb, g‘urur va iftixor bilan yashashiga erishishdir. Bugun kuchli davlatlarning targ‘ibot va tashviqotlari natijasida uchinchi dunyo mamlakatlari o‘zlarining yuqori malakali mutaxassislaridan ajralmoqlar. Oddiygina raqamlarga murojaat qilganimizda buning tasdig‘ini ko‘ramiz. G‘arb ommaviy axborot vositalarining doimiy tarzda olib boradigan targ‘ibot va tashviqotlari natijasida kambag‘al Afrika mamlakatlari uchun yuqori malakali mutaxassislarga katta ehtiyoj bo‘lib turgan bir paytda, oliy va yuqori malakali xodimlarning har uchtasidan bittasi rivojlangan davlatlarga ketib qolmokda. Har yili Afrikadan o‘rtacha 23 000 ilmiy xodim va o‘qituvchi chiqib ketmoqda. Keyingi besh yil mobaynida qit’a davlatlari 60 mingdan ortiq o‘rta va yuqori bo‘g‘indagi boshqaruv xodimlaridan mahrum bo‘ldi 1 . Bu o‘rinda shuni alohida ta’kidlash lozimki, bugungi kunda jamiyatimizda mustahkam ma’naviy immunitetni shakllantirishda Prezidentimiz I.A. Karimov tomonidan ilgari surilgan: «Kuch bilim va tafakkurda» g‘oyasini jamiyatimiz hayotiga har tomonlama chuqur tadbiq etish asosiy mezon bo‘lib xizmat qilishi kerak. Sababi, aynan mana shu g‘oyada inson ongi, tafakkuri va xulq-atvoriga ta’sir qilishga qaratilgan har qanday xurujlardan kafolatli himoyalanish va qarshi zarba berishning manbalari mujassamlangan. Buning uchun esa barcha ma’naviy va ma’rifiy hamda ta’lim-tarbiya va madaniy sohadagi chora-tadbirlarni sifat jihatdan yangi zamonaviy darajalarga tezroq olib chiqishimiz zarur bo‘ladi.
1 W.W.W. afrira. upenn.edu. |
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish