Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti maktabgacha ta

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR NOMIDAGI

ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
MAKTABGACHA TA’LIM FAKULTETI

MAKTABGACHA TA’LIM YO’NALISHI
2 - BOSQICH 201 - GURUH TALABASI

G’OZIBOYEV ABDULLOHNING
BOLALAR PSIXOLOGIYASI VA PISXODIAGNOSTIKASI

FANIDAN TAYYORLAGAN

MUSTAQIL ISHI

TEKSHIRDI: F. SAIDOVA.
TOPSHIRDI: A. G’OZIBOYEV.

ANDIJON 2019.

MAVZU: BOG’CHA YOSHIDAGI BOLALARDA SEZGI VA IDROKNING RIVOJLANISHI

Reja:

1. 
   Idrokning umumiy xarakteristikasi va fiziologik asoslari
   
2. 
   Ilk yosh davrdagi bolalarda idrokning rivojlanishi va kuzatuvchanlikni o'stirish.
   
3. 
   Bog'cha yosh davrida idrok turlarining taraqqiyoti. Fazo, vaqt va harakatni idrok qilish.
   

Tushunchalar va tayanch iboralar: Sensor tarbiya, analizatorlar, idrok, fazoni idrok qilish, vaqtni idrok qilish, xarakatni idrok qilish.

Asosiy o'quv materiali qisqacha bayoni: Idrok voqielidagi narsa va hodisalarni sezgi organlarimizga ta'sir qilish tufayli ongizmizda yaxlik tarzda aks etishidir. Tevarak atrof olamni bilish prosessida bizga o'zning ayrim xususiyati bilan o'zining ayrim xususiyati bilan shunda ham yakka xolda ta'sir ko'rsatuvchi narsa hodisalar kam uchraydi. Odatda bizga narsa va hodisalar so'zlarining barcha xususiyatlar: rangi, hidi, ta'mi va h.k. bilan ta'sir etib turadi.

Masalan, yosh go'dokka birinchi marta olma berilgan paytda, uning sezgi organiga bir vaqtning o'zida muayyan rang, yoqimli hid ham, shirin ta'm ham ta'sir ko'rsatadi. Bir so'z bilan aytganda, olma turli tuman xususiyatlari bilan ta'sir qiladi. Bunda bola faqat ayrim xususiyatlarini emas, balki narsani yaxlitligicha biladi. Idrok narsani yaxlit obrazini hosil qilinishiga sabab shundaki, olamda hayot davomida murakkab kompleks qo'zg'ovchilar ta'siri tufayli juda ko'p mustahkam muvoqqot bog'lanishlar vujudga kelgan bo'ladi. Kompleks qo'zg'ovchilar ta'sirida maydonga kelgan reflekslar uchun shu narsa xarakterliki, kompleks qo'zg'ovchilarning jamiga beriladigan shartli refleks reaksiyasini shu kompleksning ayrim qismlari hosil qila oladi. Bunga kompleksning har bir qismi boshqa qismlari bilan o'zaro bog'langan bo'lishi sababdir.

Agar siz biror kishi bilan yaqindan tanish bo'lsangiz, siz uni hatto biror bir xususiyatidan, masalan, ovozidan ham taniy olasiz. Butun kompleks (shu odamining barcha xususiyatlari) qanday reaksiya ko'rsatgan bo'lsa, kompleksning ayrim qismi (tovush) ham shunday reaksiya tug'diradi. Qo'zg'ovchilar kompleksi hamisha baravar ta'sir ko'rsata bermaydi, balki

ketma - ket ta'sir qilishi ham mumkin. Odam idrok qilishda uning xossalari kompleksi baravar ta'sir etsa, ohang, odam nutqi ketma-ket ta'sir ko'rsatuvchi qo'zg'ovchilar baravar qo'zg'ovchilar kompleksiga misol bo'ladi. Kompleks qo'zg'ovchilar baravar ta'sir etganida qanday reaksiya vujudga kelgan bo'lsa, kompleksning qismlar birin ketin ta'sir etgan paytda ham xuddi shu reaksiyaning o'zi hosil bo'laveradi. Bu esa tajribada isbotlangan. Masalan, odamda muayyan jumlaga nisbatan shartli refleks hosil qilingan jumla aytilishi bilan bir vaqtda o'tkir nurli lampochka ham yoqilgan, o'tkir yorug'lik nuri ko'rish analizatorining sezgirligini susaytirgan. Natija shunday bo'lib chiqqan: butun jumla qanday reaksiyasini vujudga keltirgan bo'lsa, gapning har bir bo'lagi ham shunday reaksiyani hosil qilgan, bunda gapning bosh bo'laklariga ko'proq reaksiya qilingan, chunki asosiy ma'no gapning shu bo'laklarida mujassamlangan bo'ladi. Idrokning bu xususiyati shu turmushda hamisha ko'zga tashlanib turadi. Shunday qilib, idrokning fiziologik asosi xossalarining jami va bir qismi sifatida ta'sir ko'rsatuvchi qo'zg'ovchilar kompleksida hosil bo'luvchi shartli reflekslardan iboratdir.

Miyada ilgari vujudga kelgan muvoqqat nerv bog'lanishlari odamning o'tmish tajribasini tashkil qiladi. Odam o'tmish tajribaga ega ekanligi tufayli ham o'ziga ta'sir ko'rsatib turgan qo'zg'ovchilarni voqelikdagi muayyan narsa va hodisalar sifatida idrok qiladi. O'tmish tajrivba bilan hech bir bog'liq bo'lmagan narsani odam aniq bir ma'lum narsadek idrok etolmaydi. O'tmish tajribaga ega bo'lmaganida odam narsalarni har safar yangicha idrok qilardi, bu esa odamning tevarak atrof olam bilan munosabatini qiyinlashtirgan bo'lur edi. Idrok aks etishning oziga xos yuksakroq bosqichidir. Olmani idrok qilish ko'kimtir sariq rang xushboy hid hamda shirin tam xaqidagi sezgilarning oddiy yigindisidan iborat emas. Idrok ozining barcha xususiyatlari bilan boshqa narsalardan farq qiluvchi muayyan predmetning aks etishidir. Idrokni, sezgi turlararidan birontasining unda ustunligiga qarab, ko'rish, eshitish, maza va boshqa xillarga bo'lishga o'rganganmiz. Lekin idrok xamisha turlicha sezgilar va sezgi organlarining o'zaro aloqasi xamda o'zaro tasir ko'rsatishi asosida yuzaga keladi. Idrok ixtiyorsiz va ixtiyoriy degan xillarga xam ajraladi. Ixtiyorsiz idrokda odamning ongida avvaldan maqsqd qo'yilmagan xolda aks ettiriladi. Odatda narsa va xodisalarning tashqi xususiyatlari, kishining xis tuyg'ulariga tasir etishi ixtiyorsiz idrokni vujudga keltiradi. Ixtiyoriy idrokda odam o'z oldiga muayyan maqsad vazifa qo'ygan bo'ladi. Ixtiyoriy idrokda odam shunchaki eshitmaydi, balki tinglaydi, shunchaki ko'zdan kechirmaydi, balki sinchiklab ko'radi.ixtiyoriy idrok ko'p xollarda biron faoliyatning tarkibiga kirgan bo'ladi. Masalan, biron detalni yasash va musiqa ijro qilish maqsadida o'quvchilar chizma yoki notani idrok qiladilar. Bir qancha xollarda ixtiyoriy idrok mustaqil faoliyat sifatida yuz beradi konsert, kinokartina leksiya va shu kabilarni idrok qilish. Kuzatish ixtiyoriy idrokning turlaridan biri xisoblanadi. Kuzatish maqsadga qaratilgan , uyushgan ozmi ko'pmi uzoqroq vaqt davom etadigan idrokdir. Kuzatishda , odatda, kishi o'z oldiga maqsad qo'yadi; biron bir obekt xodisada yuz beruvchi o'zgarishlarni kuzatadi. Masalan, o'quvchilar fizika va ximiya darslarida tajribalarning borishini, biologiya darslarida o'simlikning rivojlanishini kuzatadilar.misol qilib keltirilgan ana shu xollarning barchasida xam o'quvchilar biror bir narsa va xodisadagi o'zgarishlarni payqab oladilar.idrokning yaxlitligi, anglangan bo'lishi, ayrim narsalarga qaratilishi va konstantligi uning eng muxum xusiyatlaridan xisoblanadi.Bosh miya po'stida eng kuchli dominat qo'zg'alish yuzaga kelishi shaxsning xususiyatlari yoki xolati bilan bog'liq bo'lgan idrok yo'nalishlarining fizologik asoslari xisoblanadi. Narsalarning shakli, katta kichikligi, rangini doimo bir xilda idrok qilishi aliy jixatdan nixoyatda katta axamiyatga egadir. Ilk yosh davrda bolalarda idrokning rivojlanishi

Ilk yoshli bolalarda idrok juda erta rivojlana boshlaydi, chunki idrokning rivojlanishi sezgi a'zolarining, ya'ni analizatorlarning tobora takomillashishi bilan bog'liqdir. Lekin idrok faqat sezgi a'zolarigagina bog'liq jarayon emas. Idrok jarayonida sezgilardan tashqari odamning butun turmush tajribasi xam ishtirok etadi. Shuning uchun idrokning rivojlanishi turmush tajribasining tobora ortib borishi, odamning turli bilimlarga ega bo'lishi bilan xam o'zviy bog'liqdir. Anna shu nuktai nazardan olganda yangi tugilgan chaqaloqda tom ma'nodagi idrok bo'ladi, deyish juda kiyin. 1-2 oylik chaqaloqlarda anglash elementi mutlaqo bo'lmasa xam ularda ixtiyorsiz dikkat bor deyish mumkin.

Go'dak bolalarning uncha muncha idrok qilishlari asosan 3-4 oylik davrdan boshlansada, biroq idrok kilinadigan narsalarning doirasi xali juda tor bo'ladi. Bu davda bola ko'z ungidagi yaltirok yoki tebranib, xarakatlanib turuvchi narsalarni idrok qila oladi. Bola 4-5 oylik bo'lib, narsalarni qo'llarini bilan ushlaydigan bo'lgach, uning idroki mazmun jixatidan boyib, ancha takomillashadi. Buning asosiy sababi shundaki, ko'rish xamda eshitish sezgilariga endi barcha teri sezgilari xam qo'shiladi. Natijada bola narsalarni xar tomonlama tula idrok qila boshlaydi.

Bola yarim yoshga tulib, o'zi mustakil utira bolagach, uning idroki yana xam tezrok rivojlanadi. Bunda birinchidan, uning ko'rish doirasi ancha kengayadi, ikkinchidan esa, narsalarni sinchiklab, timirskilab ko'rish imkoniyati ortadi. Bu davrda bola atrofidagi narsalarni (xususan o'ziga tegishli narsalarni) qayta-qayta idrok qilish tufayli ularni bir-biridan farqlaydigan, o'ziga tegishli narsalarni taniydigan bo'lib koladi. Bu davrda xam bolaning idrok qilish doirasi qat'iy cheklangan, ya'ni juda tor bo'ladi, chunki bola xali o'zi mustakil yura olmaydi. U faqat o'tirgach, boshini aylantirib chor atrofdagi narsalarnigina idrok qila oladi.

Bola emaklab, undan so'ng yura boshlagach, uning tevarak atrofidagi narsalarni idrok qilish imkoniyati yanada kengayib ketadi. Bola xoxlagan narsasining oldiga borib, uni qo'liga olib ushlab kuradi, atrofidan aylanib karaydi, iloji bo'lsa albatta yalab xam kuradi.

Yoshidan oshib, bemalol yura va yugura oladigan bolaning idroki uning xar kungi tinimsiz xarakatlari jarayonida takomillashib, narsalar xabiidagi tasavvurlari aniklashib boradi. Ikki yoshga yakinlashib kolgan bolaning idrokida narsalarni bir-biridan farqlash juda yakkol kurinadi. Masalan, bola suratda tasvirlangan it, ayik, karga, koptok, mashina va xokazolarni bemalol tanib ajrata oladi.

Ikki yoshga tulib, uch yoshga kadam kuygan bolalarning idroklarida ayrim fazoviy elementlar xam ko'rina boshlaydi. Masalan, ular narsalarning katta - kichikligini farqlay boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalar «katta», «kichik» so'zlarini xali ayta olmasalar xam bunday tushunchani imo ishora va allaqanday ovoz chikarish bilan ifodalashga intiladilar. Kata narsalar xakida qo'llarini baland ko'tarib «u-u-u» deyishlari,. Kichkina narsalarni ifodalamokchi bo'lganlarida esa «burunlarini bujmaytirib, ko'zlarini yarim yumib, ingichka ovoz chikarib ii-i-i» deyishlari mumkin.

Ilk yoshdagi bolalarning nutqni egallashlari idrokning yana xam rivojlanishi uchun juda katta imkoniyat tug'diradi. Nutqni egallagan bola idrok qilayotgan narsalarning nomini aytadigan bo'ladi. Bu idrokning onglilik darajasini yanada o'stiradi. Ana shu davrdan boshlab bola nutq orqali xam (ya'ni narsalarning nomini eshitish orqali) idrok qila oladigan bo'ladi. Bola nomini bila olmagan narsalari xakida «bu nima?», «buning oti nima?» deb savol bera boshlaydi. Ilk yoshdagi bolalarning turmush tajribalari nixoyat darajada kam bo'lgani uchun ularning idroki bevositaliligini, nusxa ko'chiruvchanligi (ya'ni taqlidchanligi) bilan ajralib turadi. Bu yoshdagi bolalar idroklariga o'z turmush tajribalaridan xali xech narsa qo'sha olmaydilar. Xamma narsani zo'r ishtiyoq bilan qanday bo'lsa shundayligicha idrok qila beradilar.

MTYo va kichik maktab yoshidagi bolalarning idroki ulardagi his tuyg'u hamda hatti xarakatlar bilan ham chambarchas bog'liqdir. Bu yoshdagi bolalar dastavval o'zining yorqinligi g'alatiligi bilan hayratga soluvchi ajablantiruvchi narsalarni idrok qiladilar. Masalan, agar kichik yoshdagi maktab o'quvchisi qarg'ani ko'rsatib keyin uni yashirilsada o'quvchiga shu ko'rgan narsasini rasmni chizib berish taklif qilinsa, o'quvchining hozirgina ko'rish orqali olgan tasavvurlari odatda juda kambag'al bo'lar ekan. Bola ko'p hollarda qarg'ani tasvirlash u yoqda tursin, balki uning rangi qanaqaligini, qarg'aning boshi, tumshug'i qanday turishini va qanaqa shaklda ekanligini, ba'zan esa uning hatto nechta oyog'i borligini ham aytib bera olmaydi.

Suratni ko'rib uning mazmunini gapirtirish bola idrokining xususiyatlarini namoyish qiluvchi yorqin misol bo'la oladi. Lekin ular suratdan ko'zlangan umumiy maqsadi suratning asosiy g'oyasini hali ochib berolmaydi (aslida esa bola buning uchun yetarli darajada bilimga ham ega emas). Bolaning yoshi ulg'aygan sari yanada mazmuli bo'lib boradi.

Bog'cha yosh davrida idrok turlarining taraqqiyoti. Fazo, vaqt va harakatni idrok qilish.

Yasli yoshidagi bolalarda vaqtni idrok qilish juda sodda, ya'ni boshlang'ich xolatda bo'ladi. Bu yoshdagi, ya'ni bir yoshdan uch yoshgacha bo'lgan bolalar faqatgina xozirgi zamon vaqti bilan yashaydilar. Ular shu kunni, ayni shu daqiqani yaxshi tasavvur etib, o'tgan vqa kelasi zamonni noaniq, pala-partish tasavvur etadilar. Eng ko'p ishlatiladigan vaqt tushunchalaridan "kecha", "bugun", "ertaga" kabilarni xam ko'pincha almashtirib yuboradilar. Vaqt tushunchalarini idrok qilishdagi bu qiyinchiliklar bolalarda ko'pincha bog'cha yoshining dastlabki davrlarida xam saqlanib qoladi.

Shunday qilib, ilk yoshdagi bolalarning idroki kundalik faoliyatlarida tevarak atroflaridagi narsa va xodisalarni kuzatish va ular bilan bevosita munosabatda bo'lishlari jarayonida xar tomonlama rivojlanib boradi. Bolalar idrokining mazmunan boyishiga nutqni egallash juda katta ta'sir qiladi. Ana shu jixatdan olganda, yasli tarbiyachisining vazifasi nutqdan bolalar idrokini o'stiradigan vosita sifatida keng foydalanishdir. Bolalar bilan ko'proq gaplashish, tevarak atrofdagi narsalar xaqida ko'roq so'zlab berish, bolalarning turli tuman savollariga mumkin qadar javob qaytarishga xarakat qilish, narsalarning asosiy va muhim xususiyatlariga bolalarning diqqatlarini jalb qilish lozim. Bularning xammasi bolalar idrokini o'stirishda zarur va muxim yo'llar xisoblanadi.

Bola uch yoshga to'lib bog'chaga qatnay boshlagach, bolaning faoliyat doirasi juda kengayib ketadi. Ikkinchidan, nutqi g'oyat zudlik bilan o'sa boradi. Buning natijasida bola juda ko'p narsalar bilan mustaqil hamda bevosita munosabatda bo'lish imkoniyatiga ega bo'ladi. Bola hayotidagi bu o'zgarish o'z navbatida uning idrokiga ta'sir etmay qolmaydi. Ular kundalik faoliyatlari davomida juda ko'p narsalar bilan to'qnashadilar. Shunday bo'lishiga qaramay katta bog'cha yoshdagi bolalar ham o'zlari idrok etayotgan narsalarning nima ekanini har doim kattalarning yordamisiz bilavermaydilar.

Bog'cha yoshidagi bolalar idrokida ikkinchi signallar sistemasi (nutq)ning roli nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki tevarak-atrofdagi narsalarni anglab idrok qilishda faqat narsaning o'zigina emas, balki uning nomi ham birga qatnashadi. Bolalar idrokini takomillashtirish maqsadida uyushtiriladigan ekskursiyalarga (hayvonlar va o'simliklar dunyosi bilan tanishtirishda) bolalar idrokida ikkinchi signallar sistemasining rolini oshirishga intilish kerak. Chunki qo'zg'atuvchilarning (ya'ni sayrlar paytida ko'rsatilayotgan narsalarning) ayni bir paytda har ikkala signallar sistemasiga barobar ta'sir etishlari idrok qilayotgan narsalarning butun va to'la-to'kis aks etishini ta'minlaydi.

Bog'cha yoshidaga bolalar idrokining xarakterli tomonlaridan biri shundaki, ular turli narsalarni idrok qilishda bu narsalarning ko'zga tashlanib turadigan belgilariga asoslanadilar. Biroq tajribalari hali yetarli bo'lmagani, ya'ni ko'p narsalarning mohiyatiga mutloqo tushuna olmasliklari narsalarning mohiyati bilan bog'liq bo'lgan eng muhim va umumiy belgalarni aks ettira olmaydilar. Ular narsalarni idrok qilishda faqat konkret tasavvurlarga asoslanadilar. Shu sababli bog'cha yoshidagi (xususan kichik bog'cha yoshidagi) bolalar uchun narsalarning eng asosiy va muhim belgilari ularning rangi va shaklidir. Bog'cha yoshidagi bolalar shuning uchun ham o'xshash narsalarning shaklini bir-biridan bemalol ajrata oladilar. Lekin, bog'cha yoshidagi kichik guruh (kichkina gruppa bolalari) narsalarning shaklini farqlashga biroz qiynaladilar. Chunonchi kichik bog'cha yoshdagi bolalarga abstrakt geometrik shakllar yoki ularning rasmi ko'rsatilsa, ular bu shakllarni o'zlariga ma'lum bo'lgan konkret narsalar bilan bog'lab, ya'ni predmetlashtirib idrok qilishga intiladilar. Masalan, ular aylanani «g'ildirak», to'rtburchakni «deraza», yoki «eshik»deb ataydilar.

Ayrim psixologlar bog'cha yoshidagi bolalarning turmush tajribalari, bilim va malakalari nihoyatda kamligini hisobga olmay, ular idrokining xususiyatlari haqida noto'g'ri xulosa chiqaradilar. Ularning fikricha, bog'cha yoshidagi bolapar narsalarning shaklini mutloqo idrok qila olmas emishlar. Bog'cha yoshidagi bolalar go'yoki narsalarning shaklini idrok qilishga nisbatan «ko'r» bo'ladilar. Bu albatta haqiqatga to'g'ri kelmaydigan fikr. Psixologlardan. S. L. Rubenshteyn, S.N. Shabalin va boshqalarning o'tkazgan tajribalari yuqorida keltirilgan fikrlarni asossiz ekanligini ko'rsatdi.

Psixologlar tajribalarining ko'rsatishicha, bog'cha yoshidagi bolalar konkret narsalarning shaklinigina emas, balki bu narsalarning qora rang bilan qilgan siluetlariga (andazalariga) qarab ham ularni bir-biridan farqlay oladilar. Bolalar siluetga qarab (ya'ni qora rangda ishlangan quruq shaklga qarab) bu narsalarning nima ekanligini yanglishmay aytib bera oladilar. Bundan shu narsa ma'lum bo'ladiki, bog'cha yoshidagi bolalar narsalarning shakllarini ularning mazmuni bilan bog'liq ravishda idrok qila boshlar ekanlar. Demak, bog'cha yoshidagi bolalar tevarak-atrofdagi turli-tuman narsalarni idrok qilishda shu narsalarning mazmuni, mohiyati bilan organik bog'liq bo'lgan shaklga ham asoslanadilar. Kichik guruh bolalari turli geometrik shakllardan qilingan mozaikalar bilai o'ynaganlarida ularning shakliga qarab, ya'ni to'rtburchakni to'rtburchaklar gruppasiga, uchburchakni uchburchaklar gruppasiga, aylanani aylanalar guruhiga yanglishmay ajratadilar. Bu o'rinda shu narsa xarakterliki, mozaikadagi geometrik shakllar har xil rangda bo'lishiga qaramay ular rangni emas, balki shaklni asos qilib olib gruppalarga ajratadilar. Bog'chada bolalarning narsalarini shakliga qarab to'g'ri farqlay olish xususiyatlarini o'stirish kerak. Bunga loy yoki plastilindan turli narsalar yasash va rasm chizish mashg'ulotlari o'tkazish orqali erishish mumkin.

Bog'cha yoshidagi bolalar idrok qilish paytida narsalarni chuqur taxdid qila olmaydilar. Bolalar idrokidagi bu yetishmovchilik ularning turli rasmlarni idrok qilishlarida yaqqol ko'rinadi. Bolalar (xususan kichik yoshdagi bog'cha bolalari) rasmda tasvirlangan narsalarning holatiga va fazoviy munosabatlariga tamomila befarq bo'ladilar. Ular rasmlarni teskari ushlab ham zavq bilan tomosha qilaveradilar. Buning asosiy sababi rasmni idrok qilishga nisbatan bolalarning analitik munosabatda bo'lolmasliklaridir. Bolalar rasmda tasvirlangan narsalarni bir-biri bilan ma'lum munosabatda emas, balki tasvirlangan narsalarning hammasini butunligicha idrok qilishga intiladilar. Ularda hali tahlil qilish xususiyatlari yaxshi rivojlanmagan bo'ladi. Shuning uchun rasmlar bilan o'tkazilgan mashg'ulotlarda tarbiyachi bolalarga yo'naltiruvchi savollar berib, ularni analiz qilishga o'rgatib borishi lozim. Ana shunday mashg'ulotlarda bolalar diqqatini, eng avvalo, ko'rsatilayotgan rasmning mazmunini (syujetini) to'g'ri idrok qilishga, ikkinchidan rasmning umumiy ko'rinishida har bir tasvirlangan narsaning o'rnini to'g'ri idrok qilishga, ya'ni rasmdagi narsalarni bir-biridan keskin farq qila bilishga, uchinchidan esa, rasmda tasvirlangan narsalar o'rtasidagi munosabatlarni to'g'ri idrok qilishga qaratish kerak. Rasmlarni idrok qilish ana shunday tarzda yo'lga qo'yilgandagina bolalarning analitik idrok qilish qobiliyatini hamda kuzatuvchilik xususiyatini rivojlantirish mumkin.

Bog'cha yoshidagi bolalarning asosiy faoliyatlari o'yin faoliyatidir. Ular o'zlarining kundalik o'yin faoliyatlarida juda ko'p narsalarga to'qnash keladilar. Bu narsalarni bilganlaricha idrok qilib, bir-birlariga tushuntiradilar. Umuman o'yin faoliyatida ularning idroki to'xtovsiz rivojlanib boradi. Bog'cha yoshidagi bolalarda turmush tajribasining yetarli emasligi ba'zan ular idrokining rivojlanishiga to'sqinlik qiladi. Bu xususan murakkab idrok jarayonida, ya'ni fazo hamda vaqtni idrok qilishda yaqqol namoyon bo'ladi. Masalan, ular narsalar o'rtasidagi fazoviy munosabatlarni, fazo hamda vaqt o'lchovlarini to'g'ri idrok eta olmaydilar. Narsalar o'rtasidagi fazoviy munosabatlarni hamda vaqtni bolalar asosan bog'cha yoshidagi davrda o'zlashtira boshlaydilar. Bolalar o'zlaridan uzoq va yaqin, baland va past joylashgan narsalar bilan bevosita munosabatda bo'lish jarayonida fazoviy tushunchalarni to'g'ri idrok qila boshlaydilar. Bunda tarbiyachilarning narsalar o'rtasidagi har xil fazoviy munosabatlarni so'z bilan ifoda etishlari bolalar idrokining rivojlanishiga katta yordam beradi. Uzoq-yaqin, baland-past, chuqur- sayoz, katta-kichik, keng-tor kabi fazoviy tushunchalarni va narsalar o'rtasidash bunday fazoviy munosabatlarni bolalar o'zlarining har kungi turli faoliyatlarida, ya'ni o'yin va mashg'ulotlarida ma'lum darajada o'zlashtirib boradilar. Lekin, chap va o'ng kabi tushunchalarni bolalarga o'z vaqtida o'rgatish zarur, chunki ular chap va o'ng qo'lning farqiga bormay ko'p ishlarni chap qo'llarida bajaradigan bo'lib qolishlari mumkin.

Bog'cha yoshidaga bolalarda fazoviy tasavvurlarning yetarli darajada aniq emasligini ularning chizgan rasmlarida yaqqol ko'rish mumkin. Masalan, kichik va o'rta guruh bolalari rasm chizganlarida narsalarning hajmiy munosabatlariga unchalik e'tibor bermaydilar. Ularning chizgan rasmlarida uyning balandliga avtomashinaning balandliga bilan, odamning bo'yi esa terakning bo'yi bilan barobar bo'lishi mumkin. Bu bog'cha bolalarini mutlaqo hayron qoldirmaydi. Fazoviy munosabatlarni to'g'ri idrok qilish va binobarin, fazoviy munosabatlar haqida to'g'ri tasavvurga ega bo'lish asta-sekinlik bilan bolalarning turmush tajribalari orta borishi davomida o'sib boradi.

Bog'cha yoshidagi bolalarning vaqtni idrok qilishlari ham mukammal xarakterga ega emas. Bolalarda vaqtni to'g'ri va anglab idrok qilish fazoni idrok qilishga nisbatan qiyinroq. Bolalar uchun vaqtni idrok qilishning qiyin tomonlaridan biri, ular vaqtning uzluksiz o'tuvchanligini (ya'ni vaqtning beto'xtov o'tishini) anglay olmaydilar va binobarin, idrok ham qila olmaydilar. Bu narsani ularga ko'rgazma asosida ko'rsatib bo'lmaydi. Natijada bolalar vaqt tushunchalarini ma'lum narsalar va hodisalar orqali konkretlashtirib idrok qilishga intiladilar.

Odatda so'zlar bilan ifodalanadigan asosiy vaqt o'lchovlari borki: «sekund», «minut», «soat»», «kun», «hafta», «oy», «yil», «asr», «kecha», «bugun», «ertaga», «indinga», «ertalab», «peshin», «kechqurun», «kechasi», «avval», «keyin» va x.k. bog'cha yoshidagi bolalar erkin foydalana bilmaydilar. Chunki bu vaqt o'lchovlari nisbiy hamda abstrakt xarakterga ega bo'lib bolalar ertaning bugungi, bugunning kechaga, kechaning o'tgan kunga tabiiy ravishda aylanib qolishini hech bir tasavvur eta olmaydilar.

Bog'cha yoshidagi bolalarning ayrim vaqt o'lchovlarini idrok qilishlarida rejimning roli juda katta. Bolalarning kundalik hayotlarida doimiy ravishda takrorlanib turadigan rejim (kun tartibi) ayrim vaqt o'lchovlarini birin-ketin ajratib olishga yordam beradi. Bundan tashqari, ular ayrim vaqt o'lchovlarini vaqtning asosiy belgilariga qarab ham farqlay oladigan bo'ladilar. Masalan, «kun (quyosh) chiqqanda- ertalab bo'ladi», «kun botganda kechqurun bo'ladi», «qorong'u bo'lib hamma uxlaganda kechasi bo'ladi deb aniqlaydilar.

Vaqt tushunchalarini idrok qilish qiyin bo'lganliga uchun bog'cha yoshidagi bolalar (xususan kichik guruh bolalari) asosan hozirgi zamon tushunchasi asosida yashaydilar. Ana shu sababli ular kelasi va o'tgan zamon tushunchalariga nisbatan hozirgi zamonga oid vaqt o'lchovlarini to'g'ri idrok qila oladigan bo'ladilar. Shuning uchun bolalar dastavval - «ertalab», «peshin», «kechqurun», «kechasi», «bugun» kabi vaqt tushunchalaridan to'g'ri foydalanadigan bo'ladilar.

Bog'cha yoshidagi bolalarning uzoq zamonga oid narsalarni tushuntirishlari o'ziga xos xarakterga egadir. Ular bunday narsalarni vaqt tushunchalari orqali emas, balki qalblarida chuqur iz qoldirgan taassurotlar orqali tushuntirishga intiladilar. Masalan, qachonlardir bo'lgan hodisani yoki qachanlardir ko'rgan narsalarini-«hov bir marta bayramda...», «hov bir marta to'y bo'lganda...» kabi tushuntiradilar. Ular xotiralarida qolgan ayrim xodisalarning qaysi yil va qaysi oyga tegishli ekanini aniq vaqt o'lchovida (vaqt tushunchasida) aytib bera olmaydilar.

Kichik yoshdagi bog'cha bolalarining vaqtni idrok qilishlarida shu narsa ko'zga tashlanib turadiki, ular bir-biri bilan tez almashib turadigan vaqt o'lchovlarini qiyinlik bilan o'zlashtiradilar. Shuning uchun ular bunday vaqt o'lchovlarini ko'pincha bir-biri bilan almashtirib yuboradilar. Masalan, kichik yoshdagi bog'cha bolalari: «kecha bugunmi?» «bugun ertagami?» «qachon ertaga bo'ladi?» «bugun ham kechasi bo'ladimi?» degan savollarni berishlari mumkin.

Vaqtni to'g'ri idrok qilish ham xuddi fazoni idrok qilish kabi bolalarning amaliy faoliyatlari, ya'ni turmush tajribalari bilan bog'likdir. Bog'cha bolalari o'zlarining har kungi xilma-xil faoliyatlari davomida vaqt munosabatlarini o'z ko'zlari bilan ko'radilar va sekin- asta o'zlashtirib boradilar. Lekin vaqt bolalarga bevosita ko'rinmaydi. Shuning uchun vaqtni to'g'ri idrok qilishni bolalarga yoshlikdan boshlab o'rgatish kerak. Bolalar eng oddiy («hozir», «oldin», «keyin» kabi) o'lchovlarini osonroq o'zlashtiradilar. So'ngra bir qadar murakkab, ya'ni bir necha qismlarga ajratish mumkin bo'lgan vaqt o'lchovlarini (ya'ni «bugun», «kecha», «ertaga») o'zlashtirishlari mumkin. Katta guruh bolalari ana shu yuqoridagi vaqt tushunchalaridan tashqari kunlarning nomlarini (ya'ni yakshanba, dushanba, seshanba, chorshanba, payshanba, juma, shanba) ham yaxshi o'zlashtirib, «hafta», «oy» va hatto ba'zan «yil» kabi murakkab vaqt tushunchalaridan ham foydalana oladigan bo'ladilar.

Tevarak-atrofdagi narsalar o'rtasida mavjud bo'lgan fazoviy munosabatlarni (baland, past, katta, kichik kabi) to'g'ri idrok qilishda bolalarning atrofdagi turli-tuman narsalar bilan bevosita munosabatda bo'lishlari katta rol o'ynasa, vaqt munosabatlarini to'g'ri idrok qilishda vaqt o'lchovlarini ifodalovchi so'zlarning ko'proq ishlatilishi muhimroq. Shuning uchun bolalar bilan o'tkaziladigan mashg'ulotlarda, suhbatlarda, hikoyalar o'qib berishda bolalar so'z boyligida hozirgacha yo'q bo'lgan vaqt o'lchovlariga oid tushunchalarni kiritish kerak. Umuman bolalarga bog'chada vaqt o'lchovlarini (ya'ni hozir soat 12 bo'lib, tush payti bo'lganligini, soat 5 dan oshib kech kirib qolganligini) muntazam ravishda eslatib turish kerak.

Bu bolalarda vaqt hissini rivojlantirishga yordam beradi. Vaqt hissi esa vaqt o'lchovlarini to'g'ri idrok qilishni ta'minlaydi. Bolalar vaqt tushunchalarini to'g'ri o'zlashtirayotganlarini aniqlash uchun ularga «qachon?», «qaysi kuni?», «qancha vaqtdan so'ng?», «qaysi biri oldin?», «qaysi haftada?», «qaysi oyda?» kabi savollarni berib turish lozim.

Bog'chada idrokni rivojlantira borish asosida kuzatuvchanlikni ham tarbiyalash kerak. Kuzatuvchanlik odamning butun hayoti, butun o'qish va mehnat faoliyati davomida juda zarur bo'lgan fazilatdir. Bog'chada turli didaktik mashg'ulotlar o'tkazish, ekskursiyalar tashkil qilish orqali bolalarda kuzatuvchanlikni tarbiyalab boriladi. Bu jihatdan yil fasllari (baqor, yoz, kuz, qish) bo'yicha o'tkaziladigan ekskursiyalar, rasmga qarab so'zlatish (kim ko'proq narsani ko'radi) yaxshi natija beradi. Albatta, ekskursiya mashg'ulotlar paytida bolalarga beriladigan savollar oldindan o'ylab olingan, ya'ni rejali asosda bo'lishi kerak.

Bog'cha yoshidagi bolalar idrokining normal o'sishi hamda ularda kuzatuvchanlikning kamol topishi ko'p jihatdan tarbiyachilarga, ularning pedagogik mahoratiga bog'liqdir.

Mustahkamlovchi va muhokama qilish uchun savollar:

1.Idrokning fiziologik asosini tushuntirib bering?

2. 
   Idrokning ilk yosh davrida rivojlanish xususiyatlari to'g'risida gapirib bering?
   
3. 
   Bolalar vaqtni qanday idrok etadilar?
   

2. 
   Bolalarda fazoviy idrok qanday shakllanadi.
   

Idrokning asosiy xususiyatlarini hamda idrok bilan sezgilar o'rtasidagi o'zaro bog'lanishni aniqlang

.

T E S T.

1. 
   Idrokning asosiy turlarini sanab bering?
   
   1. 
      Ixtiyoriy idrok ixtiyorsiz idrok
      
   2. 
      Fazoviy idrok vaqtni idrok qilish harakatni idrok qilish
      
   3. 
      Ixtiyoriy idrok vaqtni idrok qilish
      
   4. 
      Kuzatish idroki fazoviy idrok
      
2. 
   Bolalarda fazoni idrok qilish necha yoshdan boshlanadi
   
   1. 
      2yoshga to'lib 3yoshga qadam qo'yganda
      
   2. 
      4yoshga to'lganda
      
   3. 
      5yoshga qadam qo'yganda
      
   4. 
      to'g'ri javob berilmagan
      
3. 
   Bog'cha yoshidagi bolalarning vaqtni idrok qilishni qiyin tomonlaridan bu ;
   
   1. 
      to'g'ri tasavurga ega bo'lmaganligi
      
   2. 
      turmush tajribalarining kamligi bois
      
   3. 
      uning uzluksiz o'tuvchanligi bois
      
   4. 
      ularni bevosita idrok qila olmasligi bois
      
4. 
   Maktab yoshidagi bolalarning idrok etish xususiyati ularning qaysi faoliyatlarida namoyon bo'ladi?
   
   1. 
      O'yin va mehnat faoliyatida
      
   2. 
      Tasviriy va mehnat faoliyatida
      
   3. 
      Atrof olam bilan tanishish faoliyati
      
   4. 
      A va B javoblar to'g'ri
      
5. 
   Narsalarni fazoda o'z joyini o'zgartirib turishi va bu holning miyamizda aks etishi psixologiyada qaysi idrok turiga kiradi?
   
   1. 
      Fazo
      
   2. 
      Vaqt
      
   3. 
      Harakat
      
   4. 
      Hamma javoblar to'g'ri
      
6. 
   Hodisalar ketma ketligi va davomiyligini miyada aks etishini qaysi idrok turini rivojlantirib boradi?
   
   1. 
      Vaqtni idrok qilish
      
   2. 
      Fazoni idrok qilish
      

      Savol	1	2	3	4	5	6
      Javob	B	A	C	D	C	A

   3. 
      Harakatni idrok qilish
      
   4. 
      To’g’ri javob yo’q
      

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

1. 
   Goziev E.G O'tanov B "Hamkorlik psixologiyasi" T. Tosh D.U. 1992
   
2. 
   "Bolalar psixologiyasi va uni o'qitish metodikasi". Z. Nishonova,
   
3. 
   G. Alimova. Toshkent "O'zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg'armasi. 2006y.
   
4. 
   E.Goziev. «Psixologiya» .Toshkent «O'qituvchi» 1994 y.
   
5. 
   M.Voxidov «Bolalar psixologiyasi».
   

XULOSA
Men mustaqil ishini tayyorlash davomida shu mazvu davomida shularni bilib oldimki bolada sezgi idrogini rivojlanishida tarbiyachini ro’li katta va oilada ro’y beradigon xodisalarni ham ro’l o’ynaydi mening maslahatim yosh tarbiyalanuvchi bolalarga jismoniy jihatdan va boshqa tomonlama ro’l o’ynaydigan rabiya jihatimiz ham katta ahamiyatga egadir.

Tarbiyachilarga maslahat:

Yosh kelajak avlodlarimizga tarbiya beruvchilar siz va bizni jondan aziz bo’lgan bolajonlarimizni tarbiyalash jarayonida sizdan talab etiladigan talablarimiz:

1. Tozalikka rioya qilishingiz talab etiladi.

2. Oshxona idishlariga etiboringizni biroz qaratishingiz so’raladi.

3. Tarbiyalash jarayonida bolaga qattiq qo’llikni oshirib yubormasligingiz talab etiladi, chunki bola sezgi va idrogiga kuchli zarar yetkizigan bo’lasiz.