Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti

Dunyo 

135800 

38830 

11885 

 

 

Gidrosferaning 

xilma-xil 

turli 

xususiyatlari 

va 

o‘ziga 

hosliligi 

orasida 

uning 

xarakatdaligini  aloxida  ta‘kidlash  zarurdir.  Gidrosfera  o‘ta  xarakatchan  va  jo‘shqindir.  Bu 

tabiatdagi  suvlarni  aylanma  xarakatining  asosi  ulkan  jarayon  bo‘lib  u  bilan  suv  resurslarini  tabiiy 

chuchuklanishi,  quruqlikda  suvlarni  taqsimlanishi  va  joylashishi  xamda  axolini,  xayvonot  va 

o‘simlik  dunyosini  suv  bilan  ta‘minlanishi  bog‘liqdir.  Tabiatdagi  suvlarni  aylanma  xarakati  bilan 

yemirilish  jarayonlari  va  Yerni  relefini  shakllanishi  bog‘liqdir  tabiatda  suvni  aylanma  xarakati 

quyidagicha  ro‘y  beradi.  Quruqlik  va  dunyo  okeanidan  Quyosh  nuri  ta‘sirida  bug‘‘lanib 

atmomferani  namlik  bilan  to‘ldiradi.  Mutaxassislarni  xisoblari  bo‘yicha  Quyoshdan  kelayotgan 

issiklikni  55%  suvni  bug‘‘latishga  sarf  bo‘lar  ekan.  Atmosfera  xavosidagi  suv  bug‘lari  xaroratni 

pasayishi  xisobiga  kondensatsiyalanib  (suyuq  xolatga  o‘tib)  Yerga  (quruqlik  va  dunyo  okeani 

yuzasiga)  yomgir  va  qor  sifatida  yog‘adi.  Qor  va  yomg`ir  suvlarini  bir  qismi  tuproqqa  shimiladi 

va  qolgan  qismi  yer  usti  oqimini  shakllantiradi.  Bu  suvlar  qiyaliklardan  oqib  tushib  soylarni 

paydo  qiladi  va  keng  tarqalgan  soylar  bo‘yicha  ular  daryolarga  kelib  quyiladi.  Bu  faqat  daryo 

oqimining  bir  qismi  ya‘ni  yer  usti  toshqin  suvlaridir.  Daryolar  tuproq  qatlamidan  chuquroqdagi 

qatlamlarga  shimilib  o‘tib  shakllangan  yer  osti  suvlari  xisobiga  xam  ta‘minlanadilar.  Yer  osti 

suvining  eng  faol  xarakat  qiluvchi  qismi  buloqlar  ko‘rinishda  yer  yuzasiga  sizib  chiqadi  yoki 

daryolarga  oqib  tushadi.  Ko‘p  xollarda  daryolar  yer  osti  suvlari  bilan  doimiy  ta‘minlanadilar. 

Dengizlari  ko‘llar  xuddi  okeanlar  kabi  faqatgina  atmosfera  yog‘inlari  xisobigagina  emas  balki 

oqib  kelayotgan  daryo  suvlari  xisobiga  xam  ta‘minlanadilar.  Shunday  qilib  okeanlardan  va 

quruqlik  ichkarisidagi  xavzalardan  doimiy  bug‘lanadigan  suvlar  uzluksiz  to‘ldirilib  turilishi  yuz 

beradi.  Tuproq  qatlamidagi  suvlar  asosan  bug‘lanib  va  o‘simliklar  orqali  transperatsiyaga 

sarflanib  atmosfera  xavosini  suv  bug‘lari  bilan  boyitadi  xamda  bir  kismi  yer  osti  suvlarini 

ta‘minlaydi.  [366-367] 

Tabiatdagi  suvlarni  aylanma  harakati  sxemasi  ana  shunday.  Suvni  aylanma  xarakatini  eng 

muxim  xossasi  uni  litosfera,  atmosfera  va  biosfera  bilan  o‘zaro  bog‘lanib  gidrosferani  barcha 

qismilarini:  okean,  daryolar,  tuproq  namligi,  yer  osti  suvlarini  va  atmosfera  bug‘larini  bir  qilib 

---

 

8 

boglashidir.  Aylanma  xarakat  tufayli  gidrosferani  uzuluvchanlik  (diskretlik)  karaktush  uz 

kuchini  yuqotadi.  Yerning  barcha  suvlari  nafaqat  paydo  bo‘lishi  jixatidan  balki  doimiy  aylanma 

xarakat  ta‘sirida  yagonadir.  Aloxida  ta‘kidlash  zarurki  suv  resurslaridan  turli  xil  xo‘jalik  va 

madaniy  maksadlarda  foydalanishlar  ham  suvlarni  aylanma  xarakat  jarayonida  amalga  oshiriladi. 

Tabiatdagi  suvni  aylanma  xarakati  ikkita  mustaqil  jarayonlar  ta‘sirida  bo‘ladi:  ulardan  birinchisi 

-  gidrosferani  suvini  to‘ldiruvchi  manba  -  mantiya  suvini  degazatsiyasi.  Bu  jarayon  juda  sekin 

yuz  berib  milliard  yillardan  beri  davom  etmoqda.  Bu  jarayonni  intensivligi  xaqidagi  ma‘lumotlar 

yetarli  emas.  Suvni  aylanma  xarakatini  ikkinchi  jarayoni  birinchisiga  nisbatan  bir  necha  barobar 

jadalroq  bo‘lib  uni  sikli  faellarni  almashinish  ya‘ni  bir  yil  bilan  chegaralanadi.  Xozirgi  zamon 

tabiatdagi  suvni  jadal  aylanma  xarakati  bilan  deyarli  xamma  gidrologik  jarayonlar  bog‘liqdir, 

shu  jumladan  suv  resurslarini  tabiiy  yangilanib  turishi  va  chuchuklanishi  uchun  o‘ta  muxim 

bo‘lgan  jarayonlar  ham.  Suv  -  barcha  tirik  mavjudodlarni  eng  muxim  elementi  ekanligini  aloxida 

ta‘kidlash  zarur. 

Suv  balansi  -  bu  tabiatdagi  suvlarni  aylanma  xarakatini  va  uni  aloxida  ismlarini  miqdoriy 

ifodasidir.  Yerni  suv  balansini  umuman  va  uni  aloxida  katta  qismlarini  ta‘riflash  uchun 

tenglamalar  tizimi  qo‘llaniladi.