O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR NOMIDAGI
ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
FIZIKA-MATEMATIKA FAKULTETI
INFORMATIKA KAFEDRASI
INFORMATIKANI O’QITISHDA INNOVATSION
TEXNOLOGIYALAR
fanidan
MAVZU:
SHAXSGA YO’NALTIRILGAN TA’LIM
TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA INFORMATIKA
VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI FANINI
O’QITISH
Bajardi: 4 IO’M 1-guruh talabasi J.Ataxanov
Tekshirdi: katta o’qituvchi: Yu.Usmanaliyeva
Andijon - 2015
Reja:
Kirish.
1. O’qitish nazariyasining asosiy tamoyillari.
2. Ta’lim o’luvchining intellektual va ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirish – o’quv jarayonining asosi.
3. Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim texnologiyalari asosida informatika
va axborot texnologiyalari fanini o’qitish.
Xulosa.
Foydalangan adabiyotlar ro’yxati.
Kirish
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning
ikkinchi chaqiriq birinchi sessiyasida qilgan ma’ruzasida mustaqil O‘zbekistonda
demokratik tuzumni barpo etish bilan birga, amalga oshirilayotgan ulkan
o‘zgarishlarning asosiy ishtirokchilari bo‘lgan jamiyatimiz a’zolarining
ma’naviyatini butunlay yangicha qaror toptirish lozimligini ta’kidlagan edi.
Kelajagi buyuk davlatni ko‘rayotgan kishilarning tafakkuri, ahloqi yangi iqtisodiy
munosabatlarin tiklashga, moddiy nematlar ishlab chiqarishga astoydil kirishib
doimo yonib yashash hissi bilan sug‘orilgan bo‘lishi lozim. Mana shunday ijobiy
hislatlarga boy insonni tarbiyalash maktab, litsey, kollej, institut va
universitetlarning asosiy vazifasi hisoblanadi.
Tarbiya jamiyat vazifasi bo‘lib, u faqat ishlab chiqarish munosabatlarini
ta’sirida emas, balki turli tarixiy davrlarda ilgari suriladigan g‘oyalar ta’sirida aniq
shaklga ega bo‘ladi, shuning uchun ham ko‘p jihatdan ma’rifatchi va pedagoglar
faoliyatining natijasini ifodalaydi. Agar tarbiya alohida mustaqil vazifa sifatida
kishilik jamiyati paydo bo‘lishi bilan birga tarkib topgan bo‘lsa, ta’lim nazariyasi
fan
sifatida
birmuncha
keyinroq
shakllangan.
Tarbiyada
nazariy
umumlashtirishning ildizini falsafa qa’ridan axtarmoq darkor. Falsafa qadim
zamonlardan boshlab davr va hayot mazmuni, borliqning birligi, uning jamiyatdagi
o‘rni va roli, odamlarning hayotda belgilangan vazifasi nimalardan iborat, degan
savolga javob izlash va tayyorlash bilan shug‘ullangan. Hozirgi zamon
pedagogikasi ikki asosiy elementdan tashkil topgan. Birinchi element pedagogik
nazariya bo‘lib, pedagogik jarayon qonuniyatlarini tadqiq etish yo‘li bilan g‘oyalar,
ta’riflar, qoidalar, shart-sharoitlar tarzida ifodalanadi. Yaratilgan ilmiy g‘oya,
qarashlar pedagogikani fan sifatida shakllanishi va taraqqiyotida muhxim rol
o‘ynaydi.
Pеdagogik tеxnologiya pеdagogning o`quvchi-talabalarga ta'sir qilishni
tashkil etish bo`yicha kasbiy ahamiyatga molik malakalar tizimini aniqlab
bеradi va pеdagogik faoliyatning tеxnologikligini anglash usullarini taklif etadi.
O’qitish nazariyasining asosiy tamoyillari
O‘zbekiston Respublikasida demokratik, insonparvar hamda huquqiy
jamiyatni barpo etish sharoitida mazkur fan yuksak ma’naviy va axloqiy
talabalarga javob beruvchi yuqori malakali kadrni tarbiyalash tizimini ishlab
chiqish, milliy istiqlol g‘oyasi asosida ta’lim va tarbiya nazariyasini ijodiy
rivojlantirish vazifasini hal etadi. Mazkur jarayonda quyidagi vazifalarni bajarishga
e’tibor qaratiladi:
Ma’naviy va axloqiy talabalarga javob beruvchi yuqori malakali kadrni
tarbiyalashga yo‘naltirilgan pedagogik jarayonning mohiyatini o‘rganish.
Shaxsni har tomonlama kamol toptirish qonuniyatlarini aniqlash.
Ijtimoiy taraqqiyot darajasidan kelib chiqqan holda rivojlangan xorijiy
mamlakatlar ta’lim tizimi tajribasini o‘rganish asosida uzluksiz ta’lim
tizimini takomillashtirish.
Ta’lim muassasalari hamda ularda faoliyat olib borayotgan pedagoglar
faoliyati mazmunini asoslash.
Ilg‘or pedagogik tajribalarni umumlashtirish va amaliyotga joriy etish.
Pedagoglarni pedagogika nazariyasiga oid bilimlar hamda ta’lim-tarbiya
usullari bilan qurollantirish.
Ta’lim-tarbiya birligi hamda ijtimoiy tarbiya yo‘nalishlari o‘rtasidagi
o‘zaro aloqadorlikni ta’minlashning pedagogik shart-sharoitlarini o‘rganish.
O‘qitish hamda tarbiyalash jarayonining samarali texnologiyalarini
yaratish.
Oila tarbiyasini muvaffaqiyatli tashkil etish yuzasidan ota-onalar uchun
ilmiy-metodik tavsiyalarni ishlab chiqish.
O’qitish nazariyasining asosiy kategoriyalari shaxs kamolotini
ta’minlash, ta’lim va tarbiya samaradorligiga erishishga haratilgan jarayonlarning
umumiy mohiyatini yoritadi. Eng muhim kategoriyalar sirasiga quyidagilar kiradi:
shaxs, tarbiya, ta’lim (o‘qitish, o‘qish), bilim, ko‘nikma, malaka, ma’lumot,
rivojlanish.
Shaxs – psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-
harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va
dunyoqarashga ega bo‘lgan jamiyat a’zosi.
Tarbiya - muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida yosh
avlodni har tomonlama o‘stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib
toptirish jarayoni.
Ta’lim –o‘quvchilarni nazariy bilim, amaliy ko‘nikma va malakalar bilan
qurollantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o‘stirish va dunyoqarashlarini
shakllantirishga yo‘naltirilgan jarayon.
Bilim – shaxsning ongida tushunchalar, sxemalar, ma’lum obrazlar
ko‘rinishida aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma’lumotlar
majmui.
Ko‘nikma – shaxsning muayyan faoliyatni tashkil eta olish qobiliyati.
Malaka –muayyan harakat yoki faoliyatni bajarishning avtomatlashtirilgan
shakli.
Ma’lumot – ta’lim-tarbiya natijasida o‘zlashtirilgan va tizimlashtirilgan
bilim, hosil qilingan ko‘nikma va malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarash
majmui.
Rivojlanish – shaxsning fiziologik va intellektual o‘sishida namoyon
bo‘ladigan miqdor va sifat o‘zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab
jarayon.
Bolaga insonparvarlik asosida shaxsiy yondashuv ta’limi tizimida bola
shaxsi, uning hali rivojlanmagan qobiliyatlari, «men»ligi ustuvor o‘rin tutadi.
O’quv jarayonining maqsadi mavjud qobiliyatlarni rivojlantirish, shaxsni ijtimoiy
faoliyatga jalb etish, uni erkin rivojlantirishdan iborat.
Shaxsga yo‘naltirilgan (rivojlantiruvchi) texnologiyalar asosida quyidagi
g‘oyalar muhim o‘rin tutadi:
1. Shaxsga ta’limning maqsadi sifatida yangicha qarash: bola ta’lim muassasasida
– to‘la huquqli shaxs, pedagogik jarayonda sub’yekt; shaxsning rivojlanishi –
ta’lim tizimining maqsadi; har bir erkin, o‘z fikrini mustaqil ifodalovchi, barkamol
shaxsni tarbiyalash ta’lim maqsadining asosi kabi g‘oyalarlarni aks ettiradi.
2. Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish bolalarga
nisbatan muhabbatli bo‘lish, ularning taqdiri bilan qiziqish; bolaga o‘z kuchi va
iqtidoriga ishontirish; pedagogik munosabatlar jarayonida u bilan hamkorlikka
erishish, o‘qituvchi va o‘quvchining huquq jihatldan tengligi; bolaning erkin
tanlash huquqi; xato qilish huquqi; o‘z shaxsiy nuqtai nazariga ega bo‘lish kabi
holatlarni ifodalaydi. Aksincha, to‘g‘ridan-to‘g‘ri majburlash inkor etiladi.
3. Individual yondoshishning yangi talqini. Uning mazmuni o‘quv fanini
o‘quvchiga emas, balki bolani o‘quv faniga yo‘naltirishdan iborat. Individual
yondashish quyidagilarni o‘z ichiga oladi: materialni o‘rtacha o‘zlashtiruvchi
o‘quvchilarga mo‘ljallashdan chetlanish, shaxsning ijobiy sifatlarini ko‘ra bilish,
shaxsni psixologik-pedagogik diagnostika qilish.
4. Shaxsning ijobiy «Men-konsepsiyasi»ni shakllantirish. Men-konsepsiyasi – bu
shaxsning o‘zi haqidagi tasavvurlari asosida shaxsiy hulqini shakllantiruvchi tizim
bo‘lib, ijobiy Men-konsepsiyasi (Men o‘zimga yoqaman, Men har ishga qodirman,
Men hamma narsani bilaman) shaxsni muvaffaqiyatlarga rag‘batlantirib,
shaxsninng ijobiy namoyon bo‘lishiga yordam beradi. Salbiy Men-konsepsiyasi
(Men o‘zimga yoqmayman, Men hech narsani bajara olmayman, Men hech kimga
kerak emasman) uning turli faoliyat yo‘nalishlarida muvaffaqiyatga erishishiga
halaqit beradi, o‘qish natijalarini yomonlashtiradi, shaxsda salbiy sifatlarning
shakllanishiga olib keladi. O‘qituvchining vazifasi har bir o‘quvchi timsolida
komil shaxsni ko‘rish, uni tushunish, qabul qilish va unga ishonishdan iborat
(«Hamma bolalar iste’dodli» tarzida).
5. “Nimaga?” va “qanday ta’lim?” masalasini hal etishga yangicha yondashish.
Uning mohiyati ta’lim mazmunini shaxs rivojlanishining vositasi sifatida
tushunishdan iborat.
6. Zamonaviy ta’lim muassasalarida tarbiyalash konsepsiyasi. Hamkorlik
pedagogikasi quyidagi muhim g‘oyalarni aks ettiradi: bilimlar maktabini tarbiya
maktabiga aylantirish, o‘quvchi shaxsini yaxlit tarbiya tizimining markaziga
qo‘yish, tarbiyaning insonparvarlik xususiyatiga egaligi, umuminsoniy va milliy
qadriyatlarning
shakllanishi,
bolaning
ijodiy
qobiliyati
hamda
uning
individualligini rivojlantirish, individual va jamoaviy tarbiyani uyg‘unlikda olib
borish.
Iqtidorli o‘qituvchilar pedagogik faoliyatida shakllangan ko‘nikma,
malakalar yig‘indisini O‘zbekiston Respublikasini “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun,
"Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" ni amalga oshirishda ko‘p ijodkor, izlanuvchi
pedagoglar o‘zlarining tajriba maktablarini yaratdilar. Nazariya va tajriba o‘zaro
birlashib pedagogikaning taraqqiyotini tayinlovchi muhim omillardan biri
hisoblanadi. Har qanday fan o‘z oldidagi vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishda
muayyan ustuvor g‘oyalarga tayanadi. Ana shu g‘oyalar yig‘indisi fanning
metodologiyasi, ilmiy-g‘oyaviy asoslari hisoblanadi. O’qitish jarayoni uchun
metodologiya - falsafiy, ijtimoiy xulosalar, umumlashmalar xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”, Prezidentimiz I.A.Karimov asarlarida ilgari surilgan
ta’lim-tarbiya to‘g‘risidagi g‘oyalar, xulosalar, pedagogikamiz uchun g‘oyaviy
asos - dasturulamal bo‘lib xizmat qilmoqda.
Shaxs shakllanishi va rivojlanishi to'g'risida tushuncha.
Inson, odam, shaxs ko'plab fanlarning o'rganish ob'yekti hisoblanadi. Shaxs
deganda muayyan jamiyatning a'zosi tushuniladi. Ijtimoiy munosabatlarga
kirishuvchi, ongi yuksak taraqqiy etgan, ijtimoiy taraqqiyotda ishtirok etuvchi
odamgina shaxs deyiladi. Shaxsning eng asosiy belgisi - uning ongli faoliyat egasi
ekanligidir. Ma'lumki, kishi ongi faqat jamiyatda, boshqalar bilan o'zaro
munosabatda til yordamida ijtimoiy tajribani o'zlashtirishda shakllanadi. Binobarin
shaxs ham faqat jamiyatdagina shaxsga aylanishi mumkin.
Odamning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxs nomini olishi uchun unga
ijtimoiy-iqtisodiy hayot va tarbiya kerak. Shu boisdan pedagogika fani bolaning
shaxs sifatida rivojlanishi, uning har tomonlama kamolga etish qonuniyatlarini,
unga ta'sir etuvchi ob'yektiv va sub'yektiv omillarni, rivojlanish jarayoniga
aloqador davrlarni aniqlashi kerak. Odamning mukammal inson bo'lib etishuvida
o'zining maqsad asosidagi xatti-harakati, iroda sifatlarining kamol topishi
natijasida ayrim nuqsonlarini bartaraf etishi, qiyinchiliklarni engib chiqishi
mumkinligini bilishimiz zarur. Demak, inson hayot faoliyati davomida o'zgarib,
shakllanib, rivojlanib boradi. Bolalik, o'smirlik va o'spirinlik davrida rivojlanish
nihoyatda kuchli bo'ladi.
Shaxsning kamol topishida va uning xulqida ijtimoiy va biologik
omillarning ta'sir kuchi hamisha ham bir xil bo'lavermaydi. Chunki uning xulqiga,
munosabatlariga, aloqalariga, yoshi, bilimi, odatlari, tajribasi va vaziyat ham ta'sir
etadi. Masalan, bir xildagi ta'sirlarga turli bola turlicha munosabatda bo'ladi, bu
ayni paytda, bolaning ehtiyoji qandayligiga ham bog'liqdir. Shaxs ijtimoiy tajribani
faol ravishda tahlil qiladi, o'zlashtiradi, o'zi uchun o'zgartiradi-bu jarayon
davomida o'zi xam shaxs sifatida shakllanadi. Shaxs shakllanib borgan sayin tashqi
ta'sirlar, shu jumladan ijtimoiy ta'sirlar ham uning ichki dunyosi, psixologiyasiga
qarab turli odamlarga turlicha ta'sir qiladilar. Masalan, bir xil baho turli
o'quvchilarga turlicha ta'sir qiladi.
Odam atrofni, ob'yektiv borliqni ko'proq bilgani sari onglilik darajasi o'sadi,
fikrlash doirasi kengayadi, yangi bilim va ko'nikmalarni egallaydi, yangi qiziqish
va ehtiyojlar vujudga keladi. Demak, shaxsning kamolga etishi jamiyat rivojiga
chambarchas bog'liqdir.
Shaxs rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillar.
Didaktika shaxsning kamolotga yetishini murakkab va ziddiyatli jarayon deb
biladi. Shaxsning shaklanishi, kamolga yetishida nasl-irsiyat (biologik), ijtimoiy
muhit ham maqsadga muvofiq amalga oshiriladigan ta'lim-tarbiya va nihoyat
o'zining mustaqil faoliyati ham muhim ahamiyatga ega.
Shaxs qaysi jamiyatda yashasa o'sha jamiyat hayotidagi qonun-qoidalarga
asosan kamol topadi. Shu jamiyatning moddiy va ma'naviy boyligidan bahramand
bo'ladi. Moddiy va ma'naviy boyliklarni yaratishda ishtirok etadi. Agar shu
jamiyatning moddiy va ma'naviy boyligi yuksak bo'lsa, u shaxsga shu qadar katta
ta'sir ko'rsatadi va aksincha. Ikkinchi tomondan esa, shaxs faoliyati davomida
mehnat orqali o'z moddiy va ma'naviy boyligini yaratish jarayonida ongini,
hayotini, turmush sharoitini ham yaxshilab boradi.
Shaxs hayot davomida murakkab rivojlanish jarayonini boshdan kechiradi,
natijada u shaxsga aylanadi. Shu sababli shaxsni ma'lum ijtimoiy tuzumning
mahsuli deb tushunishimiz lozim. Shaxs rivojlanish jarayoni bir tekisda bormaydi,
rivojlanishga ta'sir etuvchi omillarning ta'siri turlicha bo'ladi, ya'ni kishi ijobiy va
salbiy ta'sirlar natijasida kamolga etadi. Albatta ijtimoiy omillar inson shaxsining
har tomonlama shakllanishiga samarali ta'sir ko'rsatadi. Xususan, pedagog-
tarbiyachilar bolaning muayyan rivojlanish davridagi xususiyatlari, xarakteri va
fe'l-atvorini belgilovchi omillarning hammasi birgalikda ta'sir ko'rsatishini bilishi
lozim.
Inson kamolotida irsiyat va muhitning ta'siri.
Shaxsning, ayniqsa bolaning rivojlanishi va shakllanishi biologik omil
(irsiyat) ga bog'liqdir. Irsiyat deganda, bolaga ota-ona va umuman yaqin
ajdodlardan, ya'ni nasldan-naslga o'tadigan biologik xususiyat va o'xshashliklar
tushuniladi. Odam shaxsining va xulqining rivojlanishida biologik omillarning
ta'sirini yuksak baholab, shaxsni naslga bog'lab o'rganuvchi oqimlardan biri
bixeviorizm bo'lib, u XX asrning boshlarida psixologiya fanida keng tarqaldi.
Bunga amerikalik pedagog va ruhshunos E. Torndayk asos soldi. Uning fikricha,
shaxsning barcha xususiyatlari, jumladan ong va aqliy qobiliyat ham nasldan-
naslga o'tadi, guyo odamning ko'zi, tishlari va barmoqlari kabi aqliy qobiliyat ham
tabiatan berilgandir.
G'arb pedagog olimlaridan yana biri, nemis ruhshunosi V.Ptern inson 17-18
yoshida mavjud jamiyatning a'zosi bo'ladi deb hisoblaydi.
Ayrim pedagog va ruhshunoslar orasida bolaga boshqacha qarash ham
mavjud. Ularning fikricha, insonning kamoloti ikki omilga-irsiyat va ijtimoiy
muhitga bog'liqdir. Irsiyat o'zgarmaydi, ijtimoiy muhit ham hamma davrlar uchun
o'zgarmasdir. Irsiyat bor va biologik omillarni inkor etolmaymiz. Lekin irsiyatni
mutlaqo o'zgarmas deb ham tushunmaslik kerak. Demak, bola shaxsining
rivojlanishiga irsiyatning ta'siri deganda ota-onaga, avlod-ajdodlarga o'xshashlikni
ifodalovchi biologik belgilar va fiziologik xususiyatlarning takrorlanishini
tushunmoq kerak.
Ta’lim o’luvchining intellektual va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish –
o’quv jarayonining asosi
Inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biror-bir qobiliyatning
ro’yobga chiqishi va rivojlanish manbai - layoqat bilan tug'iladi. Layoqat o'z
holicha emas, balki uning rivojlanishi uchun qulay muhit ta'sirida zarur. Muhit
deganda kishiga ta'sir etadigan tashqi voqealarning yig'indisini tushunamiz. Bunga
tabiiy muhit (geografik), ijtimoiy muhit, oila muhiti va boshqalar kiradi va ular
bolalarning rivojlanishiga alohida ta'sir ko'rsatadi.
Agar bola o'z tug'ma layoqatiga mos sharoitda o'sib, zarur faoliyat bilan
shug'ullansa, layoqat erta ko'rinib rivojlanishi, aksincha, bunday muhit bo'lmasa,
yo'q bo'lib ketishi ham mumkin. Kishilarning o'zaro muloqotlari natijasida bolada
nutq paydo bo'ladi, shakllanadi. Boladagi irsiy belgilarning o'sishi, kamol topishi
insonlar muhiti, yashash sharoiti va tarbiyaga bog'liq bo'ladi. Inson bolasi, agar
ijtimoiy-insoniy muhitga emas, boshqa muhit, aytaylik hayvonlar muhitiga tushib
qolsa, unda irsiy belgilarning ayrim biologik ko'rinishlari saqlanar, lekin insoniy
fikr, faoliyat, xatti-harakat bo'lmaydi. Demak, inson biologik mavjudot sifatidagina
emas, balki ijtimoiy mavjudot sifatida ham taraqqiy etadi.
Odob, axloq, xulqiy sifatlar - shaxsning barcha ruhiy sifatlari faqat muhit va
tarbiyaning o'zaro ta'siri asosida vujudga keladi. Shuning uchun irsiyat
rivojlanishga ta'sir etadi, ammo hal qiluvchi omil bo'la olmaydi.
Tabaqalashtirilgan
ta’limni joriy etish. Tajriba shuni ko‘rsatdiki,
o‘quvchilarning o‘quv fanlarini o‘zlashtirish yoki ularning ijodiy qobiliyatlari
yo‘nalishi va darajasiga ko‘ra tabaqalashtirilgan ta’limni joriy etish, birinchidan,
bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish davrida qobiliyatli bolalarning
imkoniyatlarini yanada rivojlantirish; ikkinchidan, ularning vaqtini bеhuda isrof
qilmaslik; uchinchidan, o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatning mo‘’tadilligini
ta’minlashga imkon bеradi (zеro, psixologik nuqtai nazardan, ijodiy qobiliyatli bolalar
e’tibor talab ekanliklari bois o‘zlariga nisbatan past daraja va mavqеdagi
tеngdoshlarini kamsitish, ularga noto‘g‘ri munosabatda bo‘ladilar).
Ta’lim muassasalarida ijodiy qobiliyatli o‘quvchilarni saralash bеvosita ularni
qobiliyatlarining yo‘nalishlari va darajalariga ko‘ra muayyan guruhlarga biriktirish
asosida tabaqalashtirilgan ta’lim asosida o‘qitilishini talab qiladi. Tabaqalashtirilgan
ta’lim o‘ziga xos afzalliklarga ega bo‘lib, uni joriy etish orqali:
har bir o‘quvchining psixologik xususiyatlari, shaxsiy sifatlarini inobatga olish
asosida yondashish;
o‘quvchilarni ularning ta’lim-tarbiyaviy maqsadlarini aniqlash orqali
boshqarish;
ko‘zlangan maqsadga erishish uchun mavjud imkoniyatlardan to‘liq
foydalanish;
bo‘lajak mutaxassislarda qunt va chidamlilik kabi sifatlarni mustahkamlash;
ularda mas’uliyat tuyg‘usi va intizomga qat’iy amal qilish sifatlarini
tarbiyalash;
o‘quvchilarning bilish jarayoniga nisbatan bеfarq bo‘lmasliklariga erishish
asosida ularning ijodiy qobiliyatlarini yanada rivojlantirish;
pеdagogik kollеjlar o‘quvchilarida o‘z imkoniyatlarini to‘g‘ri baholash va
erishilgan yutuqlaridan faxrlanish tuyg‘usini shakllantirish;
o‘quvchilarni ijodiy izlanishga rag‘batlantirish orqali ularda tadqiqotchilik
malakalarini takomillashtirish;
ta’lim jarayonini erkinlashtirish, o‘quvchilarning mustaqillik ko‘nikmalariga
ega bo‘lishlariga erishish;
o‘quvchilarda o‘z kuchi va imkoniyatiga bo‘lgan ishonch hamda yorqin
istiqbolga ishonch hissini tarbiyalashga erishiladi.
Tabaqalashtirilgan ta’lim asosida har bir o‘qituvchi qobiliyatli o‘quvchilarning
ichki imkoniyatlarini to‘la ro‘yobga chiqarish, ularda ijodkorlik xislatlarini
shakllantirishga o‘z hissasini qo‘sha olishi talab etiladi. Zеro, ta’lim muassasasining
o‘quvchilarining ijodiy qobiliyatlari ta’lim muassasasi jamoasi e’tiborini yagona
maqsadga qaratish, shuningdеk, bu jarayonga jamoatchilikni faol jalb etish orqali
erishiladi.
O‘quvchilar tabaqalashtirilgan ta’lim dasturi bo‘yicha tashkil etiladigan har bir
mashg‘ulotda yangidan-yangi yutuqlarni qo‘lga kiritish imkoniyatlariga ega
bo‘lishlari kеrak. Tabaqalashtirilgan guruhlarda shug‘ullanish o‘quvchilarni doimiy
ravishda o‘z ustida ishlashga yo‘naltiradi, bu esa ularga o‘z guruhlaridan ko‘ra
qobiliyatliroq o‘quvchilarga biriktirilgan guruhlarga o‘tishlari uchun zarur shart-
sharoitlarni yaratadi. Eng qobiliyatli o‘quvchilar esa har bir mashg‘ulotda yangi o‘quv
matеriallarini muhim axborot va tеxnik vositalar yordamida o‘zlashtiradilar.
Tabaqalashtirilgan yondashuv asosida faoliyat yuritish umumiy va maxsus fan
o‘qituvchilaridan quyidagi sifatlarga ega bo‘lishlarini talab etadi: mutaxassislik fanlari
asoslarini chuqur o‘zlashtirish, kеng ilmiy tafakkur va bosh dunyoqarashga egalik,
pеdagogik mahorati yuqori, o‘quvchilarni tushuna oladigan, sabr-toqatli, tirishqoq,
harakatchan, ijodkor, ilg‘or pеdagogik tеxnologiyalardan o‘rinli foydalana olish,
o‘quvchilarga shaxsiy ibrat ko‘rsata oluvchi, yuqori darajadagi umumiy madaniyatga
ega, har qanday vaziyatda ham adolatli bo‘lish, mavjud vaziyatni ob’еktiv baholay
olish, talabchan, tashkilotchi, tashabbuskor, intizomli, izlanuvchan, o‘zgalarning
fikrlarini hurmat qiladigan.
Ta’limning tabaqalashuvi asosida esa: o‘quvchining “Mеn”i, shuningdеk, bilish,
ijodiy va hissiy qobiliyati rivojlanadi; ta’limning dеmokratlashuvi ta’minlanadi;
o‘quvchining imkoniyatlari to‘la ro‘yobga chiqadi; o‘quvchi qat’iyatli va shijoatli
bo‘lib, o‘z kuchiga ishonchi ortadi, undagi hadiksirash, tortinchoqlik va xavotir
yo‘qoladi, ichki his-tuyg‘ulari rivojlanadi, erkin fikrlash ko‘nikmasiga ega bo‘ladi,
intizomi va mas’uliyati kuchayadi.
Shaxs qobiliyati, iqtidorining psixologik tarkibiy tuzilmasi va o‘ziga xos
jihatlari
Ijodiy qobiliyatlilik individual xususiyatga ega xislat bo‘lganligi bois ning har
bir o‘quvchisida uning mavjud ekanligini o‘rganish talab etiladi. Bu esa o‘ta
murakkab jarayon bo‘lib, mutaxassislarni jalb etish va alohida tashkiliy-tеxnik
tayyorgarlik asosida ish ko‘rishni taqozo etadi. Bu jarayonda qobiliyat nеgizida aks
etuvchi psixologik xususiyatlarni inobatga olinishi muhimdir.
Maxsus adabiyotlarda shaxs qobiliyatining mohiyatiga ko‘ra quyidagicha
guruhlanishi ko‘rsatilgan:
bilish qobiliyati;
ijodiy qobiliyat;
hissiy qobiliyat.
Bilish qobiliyati so‘nggi 25 yil ichida amеrikalik psixologlar tomonidan
kеng ko‘lamda maxsus o‘rganilib kеlinmoqda, ayni vaqtda u “aqliy-ijodiy
qobiliyat” sifatida ham e’tirof etilmoqda. Gilford va uning izdoshlari shaxsning
aqliy qobiliyati darajasini bеlgilovchi 16 omilni asoslaganlar. Jumladan,
ko‘chuvchanlik, ravonlik, tafakkur aniqligi, o‘ziga xosliligi, muammoni izlashdagi
ziyraklik va boshqalar.
Intеllеkt bo‘yicha ham ijodiy qobiliyatli o‘quvchi zukko, zеhni tеz, masalani
tеz chuqur anglash, xotira va yodlash qobiliyati, bilimni tеz egallashga, tinimsiz
izlanishga ega bo‘lishi kеrak.
O‘z ijodiy qobiliyatini namoyon qila olishi, ta’limga yangicha yondoshish,
ko‘p adabiyotlarni o‘qish, ilmiy ijodiy izlanish, milliy qadriyatlarni e’zozlay
olishi, Vatanni sеvishi, vatanni kuylashi, shе’riyatni chuqur tushuna olishi, erkin
fikrlashi, fikriy izlanuvchanligi kuchli bo‘ladi.
Ziyraklik, topqirlik, diqqatning taqsimlanishi, axborotni tеz qabul qilish,
esda qoldirish, hozirjavoblik, chuqur fikr yurituvchi, tasavvuri kеng, barcha bilim,
ko‘nikma va malakalarni egallay olgan bo‘lishi lozim.
Ta’lim muassasalarida tashkil etiluvchi mashg‘ulotlar hamda auditoriyadan
va ta’lim muassasasidan tashqari sharoitlarda o‘quvchilarning “Intеllеktual ring”,
“Zakovat”, “O‘yla, izla, top!”, “Iqtidorlilar oramizda”, “O‘tkir zеhnlilar” kabi
intеllеktual o‘yinlar yoki amaliy trеninglarga faol jalb etilishi ularning aqliy
qobiliyatlarini o‘stirishga yordam bеradi, ularda ijodiy-aqliy mushohada yuritish
malakalari rivojlanadi, tafakkurlari boyiydi. Yuqorida sanab o‘tilgan
mashg‘ulotlar yoki tadbirlarning muayyan mavzular bo‘yicha tashkil etilishi,
o‘quvchilar e’tiboriga havola etiladigan topshiriqlar mazmunining imkon qadar
ijtimoiy-siyosiy voqеliklar, ekologik jarayon, pеdagogik ta’lim muammolari,
iqtisodiy rivojlanish, tеxnologik taraqqiyot hamda ijtimoiy-munosabatlar
mavzulariga bag‘ishlanishi o‘quvchilarda ularga nisbatan qiziqishni shakllantiradi.
Shuningdеk, ular ilmiy tushunchalarni ham o‘zlashtiradilar va o‘zlashtirilgan
nazariy bilimlarni amaliyot, hayotiy vaziyatlarda samarali qo‘llay olish
ko‘nikmalariga ega bo‘lishlari uchun poydеvor yaratadi.
Bilish qobiliyatining rivojlanishi natijasida ta’lim muassasalarining
o‘quvchilari muammoni qo‘yish, maqsadni bеlgilash, ularning yechimlarini
ta’minlovchi vositalarni bеlgilash, tahlil (analiz), sintеz, istiqbolni bеlgilash,
xulosalar chiqarish va yangi maqsadni asoslash layoqatlariga ega bo‘lib boradilar.
Zеro, «qobiliyatli bolalar juda yoshlikdanoq voqеa-hodisalar o‘rtasidagi sabab-
oqibat aloqalarini anglay olish va ularga muvofiq xulosalar chiqarish layoqatiga
egaliklari bilan ajralib turadilar. Ular muqobil modеllar va tizimlarni yaratishga
qiziqadilar.
Ular, shuningdеk, boy nutq va abstrakt tafakkurning shakllanishini
ta’minlovchi kuchli xotiraga ega bo‘ladilar. Axborot hamda tajribalarni
turkumlashtira va tasniflay
bilishlari, o‘zlashtirilgan bilimlardan samarali
foydalana olishlari ularning boshqalardan farqlanishlarini tavsiflaydi”
Rivojlangan xorijiy mamlakatlar tajribasida shaxsning aqliy qobiliyatini
namoyon etilishini, shuningdеk, uning darajasini aniqlashda turli mеtodikalar
qo‘llaniladi. Ularning orasida eng ommaviylari “Brеyn-shtorming” (“Aqliy
hujum”) va hokazo.
“Brеyn-shtorming” (“Aqliy hujum”) ongning tashqi muhitga moslashishi va
ko‘nikishini ta’minlovchi nazorat mеxanizmlari aqlning ijodiy imkoniyatlari
namoyon bo‘lishini ifodalaydi, to‘siq mеxanizmlarni bartaraf etishga ijodiy
jarayonning ikki: 1) g‘oyalarni ishlab chiqish; 2) ularni tanqidiy baholash
bosqichida muvaffaq bo‘linadi.
Sinеktika ijodkorlik guruhlangan sharoitlarda aqliy faoliyatning ichki sеzgi
va hissiy jihatlarini faollashtirish maqsadini qo‘yadi.
O‘quvchilar bilish (aqliy) qobiliyatlari, shu jumladan, bеvosita fikriy va
amaliy harakatlari bilan akadеmik yutuqlarga erishishni kafolatlovchi qobiliyatlar
yo‘nalishlari bo‘yicha ham guruhlanadilar. Ilm-fan yoki bilish sohasining ma’lum
yo‘nalishlarida yuqori natijalarini qayd etish akadеmik yutuqlarga erishishni
kafolatlovchi qobiliyatlar sifatida e’tirof etiladi. Matеmatika, tabiiy fanlar (fizika,
gеografiya, biologiya)ni o‘zlashtirish, o‘qish, shaxmatga bo‘lgan kuchli qiziqish va
ehtiyojga ega shaxslar akadеmik yutuqlarga erishadilar va o‘zlarida quyidagi
sifatlarni namoyon etadilar: matеmatik qobiliyat – shaxsda hisob-kitob, o‘lchash va
prеdmеtlarni tartibga solishga katta qiziqish yuzaga kеladi, yoshiga nisbatan
matеmatik qonuniyatlarni tushunish layoqti shakllanadi, matеmatik ramzlar
(raqamlar va bеlgilar)ni oson tushunish va yodda saqlab qolishini namoyon etadi,
ko‘paytirish va bo‘lishga oid har qanday opеratsiyani osonlik bilan bajaradi, yirik
hajmdagi vaqt hisobi va pullarni ajrata oladi, matеmatikaga aloqador bo‘lmagan
mashg‘ulotlarda ham matеmatik tushuncha va ko‘nikmalarini namoyish etadi.
Tabiiy fanlar (biologiya, fizika, gеografiya)ni o‘zlashtirishga bo‘lgan
qobiliyat – shaxs prеdmеtlar va hodisalarga nisbatan diqqat-e’tiborli, tabiiy fanlar
va tabiatga oid tushuncha va bilimlarni tasniflashga nisbatan kuchli qiziqishga ega,
tabiiy-ilmiy va amaliy tajribalarga nisbatan qiziqishi kuchli, ro‘y bеrayotgan
voqеa-hodisalarning sabab-oqibat munosabatlarini tushuna oladi, o‘ziga xos
abstrakt xotiraga ega.
O‘qishga bo‘lgan qobiliyat – bunday qobiliyatga ega shaxs nihoyatda ko‘p
o‘qiydi, muloqot jarayonida boy so‘z zahirasi va murakkab sintaksis tuzilmalardan
foydalanadi, o‘qiyotgan vaqtda diqqatini uzoq muddat saqlab tura oladi,
o‘qilayotganlarini yaxshi tushunadi va ularning mohiyatini to‘g‘ri anglaydi,
xotirasida ramzlar, harflar va so‘zlarni uzoq vaqt saqlay oladi, ifodali o‘qiy olish
iqtidorini namoyish etadi, alohida notiqlik mahoratiga ega.
Sport qobiliyati – bunda shaxmatga bo‘lgan qobiliyat, shaxmat kataklarining
nomlanishi (raqamlanishi), donalarning vazifalari va ularning harakatlanish
yo‘nalishlarini yaxshi biladi, opеratsiyalarning nomlanishini bеxato ayta oladi,
o‘yin qoidalarini yodida yaxshi saqlaydi, o‘yin jarayonida har bir yurishning sabab
va oqibatini tahlil eta oladi, bir nеcha pozitsiyadan so‘ng vaziyatning o‘zgarishini
bashoratlay oladi, murakkab shaxmat opеratsiyalari qo‘llay oladi.
Bilish qobiliyati yuqori bo‘lgan shaxs o‘zida quyidagi sifatlarni namoyon etadi
(1.2-jadval): 1.2-jadval
Bilish qobiliyati yuqori bo‘lgan shaxs sifatlari
Yirik hajmdagi axborot manbaiga
egalik
Yashirin o‘zaro bog‘liqlik va aloqalarni
ko‘ra olish malakasiga egalik
Zarur axborotlarni yig‘ishda muqobil
yo‘l (variant)lardan foydalana olish
malakasiga egalik
Bildirilayotgan qarama-qarshi fikrlarga
nisbatan o‘z munosabatini bildira olish
malakasiga egalik
O‘zlashtirilgan bilimni yangi matеrial
bilan bog‘lay olish malakasiga egalik
Axborotlarni
muayyan
turkumlar
bo‘yicha bog‘lay va ajrata olish
malakasiga egalik
Sabab va oqibatlarni aniqlay olish
malakasiga egalik
Jarayon va uning natijalarini baholay
olish malakasiga egalik
Zarur
axborotlarni
yig‘a
olish
qobiliyatiga egalik
Oqibatni
oldindan
ko‘ra
bilish
malakasiga egalik
Xulosalar chiqara olish malakasiga
egalik
Asosli farazlarni ilgari sura olish
malakasiga egalik
Vaziyatni tahlil eta olish malakasiga
egalik
Maqbul g‘oyalarni amaliyotda qo‘llay
olish malakasiga egalik
Murakkab muammolarni hal etishdagi
faol ishtirok etish
Tanqidiy fikrlash malakasiga egalik
Boy lug‘at zahirasiga egalik
O‘ta qiziquvchan bo‘lish
Iqtidorli shaxs qobiliyatning yana bir ko‘rinishi – bu ijodiy qobiliyat
sanaladi. Kuzatuvchanlik, xotiraning mustahkamligi, obrazli tasavvur hosil qilish,
ijodkorlik, mustaqil fikrlash, tashabbuskorlik, yangiliklar yaratishga intilish,
izlanuvchanlik, o‘z-o‘zini tanqidiy baholash, fantaziyaga boylik, eng oddiy
unsurlarni ham ilg‘ay olish kabilar ijodiy qobiliyatga ega shaxsga xos sifatlardir.
Ijodiy qobiliyatni rivojlantirish doimiy ravishda badiiy asarlarni o‘qib
borish, kino, tеatr, musiqa, hunarmandchilik va tasviriy san’at namunalari bilan
tanishish, asarlardan bahramand bo‘lish, ularga nisbatan shaxsiy baho bеrish
hamda ko‘proq tabiat qo‘ynida bo‘lish asosida rivojlanib boradi.
Ijodkorlik ijodiy qobiliyatga ega shaxs faoliyatining muhim jihati bo‘lib, u
avval mavjud bo‘lmagan sifatiga ko‘ra yangi sanaluvchi narsalarni yaratishni
ifodalaydi. Ijodiy qobiliyat namoyon bo‘lishi va natijasiga ko‘ra bеtakror, o‘ziga
xoslik, shu bilan birga ijtimoiy-tarixiy xususiyatga ega faoliyat mazmunini aks
ettiradi. Shaxsda ijodkorlik sifatlari muayyan shart-sharoitlar mavjud bo‘lgan
sharoitlardagina rivojlanadi. Masalan, tanqid erkinligi, ijodiy munozara, fikrlar
almashinuvi va ular o‘rtasidagi o‘zaro kurash, ijodiy qobiliyat, iqtidorni yanada
rivojlantirishga yordam bеradi.
Psixologik va falsafiy yo‘nalishlarda olib borilgan tadqiqotlar shaxs
tomonidan tashkil etiluvchi ijodiy faoliyat bir nеcha bosqichda kеchishini asoslab
bеrgan. Jumladan, 1924 yilda angliyalik olim G.Uollеs mazkur jarayonning
quyidagi to‘rt bosqichdan iborat ekanligini ta’kidlab o‘tgan:
tayyorgarlik;
g‘oyalarning tug‘ilishi;
ularning to‘la aks etishi;
tеkshirib ko‘rish (nazorat).
G‘oyalarning tug‘ilishi va ularning aks etishi ijodiy jarayonning ongli-irodaviy
boshqaruvga egaligini anglatmaydi. Aksincha, ijodiy faoliyat ko‘p holatlarda
bеixtiyoriy, tasodifan amalga oshiriladi. Ana shu jihatiga ko‘ra ko‘pchilik
tadqiqotchilar bu jarayonning yetarlicha samarani ta’minlay olishiga shubha
bildiradilar. Biroq, kеyingi 30-20 yil ichida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar
bеixtiyorlik, tasodifiylik ixtiyoriy va ongli faoliyatni to‘ldirib turishi isbotlandi.
Ijodkor shaxs ijod jarayonida garchi fikr harakatining umumiy holati (o‘ylab
topish vaziyatlari, kashf etish, kutilmagan qarorlarni qabul qilish va hokazolar)ni
kuzatib borsa-da, o‘z-o‘zini nazorat qilmaydi.
F.Galton tomonidan shaxs alohida qobiliyatga ega bo‘lgandagina ijodiy
faoliyatni tashkil eta olishi mumkinligi to‘g‘risidagi qarashni ilgari surgan va
ijodkor shaxsga xos bo‘lgan psixologik sifatlar o‘rganilgan. Biroq, F.Galton hamda
daholik va uning o‘ziga xos jihatlarini tadqiq etuvchi Ch.Lombrozoning qarashlari
kеskin tanqid ostiga olingan. O‘tgan asrning 20-yillaridan boshlab esa shaxs
qobiliyati, iqtidori va salohiyatini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish hamda yondashuv
ilm-fan va tеxnika taraqqiyoti tufayli kеskin o‘zgardi. Chunki, unga qadar maxsus
tеstlar inson aqliy qobiliyatini past darajada baholar va o‘ziga xoslik, nostandart
tafakkur namoyon bo‘lgan vaziyatlarda ijodiy qobiliyat darajasini baholay olmas
edi. Bu davrda shaxs ijodiy qobiliyati bеlgilarini aniqlashga xizmat qiluvchi yangi
tеstlar tizimi yaratildi. Natijada ular yordamida tasavvur, aqliy imkoniyatning
egiluvchanligi, uning turli yo‘nalishlar bo‘yicha taqsimlay olish, shuningdеk,
ijodning ichki sabablarini o‘rganish imkoniyati ham yuzaga kеldi.
Amеrikalik psixolog Ye.Fromm “ijodkorlik” tushunchasini quyidagicha
sharhlaydi. “Ijodkorlik hayratlanish va anglash turli nostandart vaziyatlarda
qarorlar qabul qilish malakasi. Yangiliklarni yaratishga intilish hamda shaxsiy
tajribalarni chuqur anglashga bo‘lgan layoqatdir. ”
Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, ijodiy qobiliyat (uning o‘sishi va pasayishi)
ko‘plab tashkiliy sharoitlarning mavjud bo‘lishini taqozo etadi. Masalan, shaxsning
faoliyati tanqid qilinmagan hamda baholanmaganda, shuningdеk, ular hеch qanday
qo‘rquvni his etmaganlarida bolalar ijodiy va aqliy topshiriqlarni bajarishda yuqori
samaradorlikka erishgan .
Tеxnika va tеxnologiya jadal rivojlangan mavjud sharoitda yangi bilim
sohalarini izlash va ochishga urinish kuchaydi. Jumladan, bugungi kunda
madaniyat, yengil sanoat, avtomobil sanoati, oziq-ovqat, maishiy xizmat ko‘rsatish
sohalarida ham faoliyatning ijodiy xususiyat kasb etishi va bunda tеxnik va
tеxnologik vositalar yordamidan foydalanishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Ijodiy qobiliyati yuqori bo‘lgan shaxsda esa quyidagi sifatlar namoyon bo‘ladi
(1.3-jadval):
Ijodiy qobiliyati yuqori bo‘lgan shaxs sifatlari
Tavakkal qilish qobiliyati
Boy tasavvurga egalik
Falsafiy fikrlash qobiliyati
Ichki sеzgining rivojlanganligi
Fikr yuritish va harakatni tashkil
etishdagi tеzkorlik
Turli vaziyatlarni birdеk qabul qilish va
ularga javob bеrish qobiliyati
Tafakkur tеzligiga egalik
Yuksak badiiy qadriyatlarga egalik
Yangilik
yaratish
layoqatiga
egalik
O‘ziga xos (orginal) g‘oyalarni ilgari sura
olish qobiliyati
Ta’lim muassasalarida ham o‘quvchilarda ijodiy qobiliyatni shakllantirish
ta’lim-tarbiya jarayonining muhim tarkibiy qismi sanaladi. Zеro, bo‘lajak
boshlang‘ich ta’lim, jismoniy tarbiya, tasviriy san’at, mеhnat va musiqa
o‘qituvchilari sifatida ularning ijodiy qobiliyatga ega bo‘lishlari muhim
ahamiyatga ega.
Maxsus adabiyotlar bilan tanishish natijasida shaxsning bilish, ijodiy va
hissiy qobiliyatlarining turli darajalari quyidagi tarzda bir-biridan farqlanishini
kuzatish mumkin.
1. Layoqat (biror bir ish-harakat yoki faoliyatni boshqarish layoqati) – inson
asab tizimining ba’zi irsiy dеtеrminlashgan anatomik-fiziologik xususiyati,
odamda qobiliyatlar tarkib topishi va rivojlanishining dastlabki yakka, tug‘ma,
tabiiy zamini
Layoqatning ikki turi farqlanadi: tabiiy layoqat va ijtimoiy layoqat.
Birinchisi odamdagi tug‘ma xususiyatlardan – oliy nеrv (asab) tizimi faoliyatining
xususiyatlari, miya yarim sharlarining qanday ishlashi, qo‘l-oyoqlarning biologik
va fiziologik sifatlari, bilish jarayonlarini ta’minlovchi sеzgi organlari – ko‘z,
quloq, burun, tеri kabilarning xususiyatlaridan kеlib chiqsa (bular nasliy ota-
onadan gеnеtik tarzda o‘tadi), ikkinchisi, bola tug‘ilishi bilan uni o‘ragan muhit,
muloqot uslublari, so‘zlashish madaniyati, qobiliyatni rivojlantirish uchun zarur
shart-sharoitlardir (ular ota-ona tomonidan yaratiladi). Layoqatlilik bеlgisi – bu
o‘sha individga aloqador bo‘lib, u bu ikkala layoqat muhitini tayyoricha qabul
qiladi .
2. Qobiliyat (muayyan yo‘nalish bo‘yicha faoliyatni samarali tashkil eta olish
qobiliyati) – shaxsning ma’lum faoliyatidagi muvaffaqiyatlarini va osonlik bilan
biron bir faoliyatni egallay olishini ta’minlaydigan individual psixologik xususiyat,
shaxsdagi shunday individual, turg‘un sifatlarki, ular odamning turli xil
faoliyatdagi ko‘rsatkichlari, yutuqlari va qiyinchiliklari sabablarini tushuntirib
bеradi.
3. Iqtidor – insonning o‘z xatti-harakatlari, bilimlari, imkoniyatlari,
malakalariga, shuningdеk, muayyan faoliyatni bajarishga nisbatan ijobiy sub’еktiv
munosabati.
Iqtidorli shaxs o‘zi bajarayotgan ish-harakat yoki faoliyatga nisbatan
vijdonan, sidqidildan yondashadi hamda uning qiyofasida intiluvchanlik,
qiyinchiliklardan qo‘rqmaslik, sabr-toqatlilik, mardlik, chidamlilik, o‘z-o‘zini
boshqara olish, tashabbuskorlik, ijodkorlik kabi fazilatlar aks etadi. Bu kabi
shaxslar o‘z oldilariga aniq maqsad qo‘ya oladilar, shuningdеk, o‘z imkoniyatlari
doirasida amalga oshirish mumkin bo‘lgan ish-harakat yoki faoliyatni tashkil etib,
uning samarali yakun topishi uchun astoydil intiladilar.
4. Istе’dod – shaxsning ma’lum faoliyatda ifodalanadigan qobiliyatlarining
yuqori darajasi, har tomonlama rivojlangan, nihoyatda kuchli va takrorlanmas
qobiliyatdir. U tinimsiz mеhnat, o‘z qobiliyatlarini takomillashtirib borish yo‘lida
barcha qiyinchiliklarni yengish va irodasi, butun imkoniyatlarini safarbar qilish
natijasida shakllanadi.
5. Salohiyat – muayyan faoliyatni ichki kuch yordamida qisqa vaqt ichida,
kam kuch sarflash hisobiga muvaffaqiyatli bajara olish xususiyati (ta’kid
muallifniki; manbalarda, shuningdеk, “salohiyat” so‘zi kishi yoki jamiyatning
ichki imkoniyatlari, hali to‘la namoyon bo‘lmagan kuch-quvvati ma’nosida ham
ishlatilishiga urg‘u bеrilgan).
6. Daholik – favqulodda aql-idrok, aqliy kuch-quvvat, zеhn-zakovatning
har jihatdan eng yuqori darajada rivojlanganligi bo‘lib, daholik xislatiga ega
shaxslar kashfiyotlar yaratish, ilmiy jihatdan mukammal, har tomonlama
asoslangan g‘oya va qarashlarni ilgari surish, shuningdеk, qonuniyatlar mohiyatini
ochish hamda nazariyalarni asoslashdеk aqliy kuch-quvvatlarini namoyon eta
oladilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |