Z. T. Rajamurodov, B. M. Bozorov, A. I. Rajabov, D. G‘. Hayitov

Asab tizimining gigiyenasi
O’sib kelayotgan yosh avlodning sog’lig’ini saqlash masalasi keng ma’nodagi tushuncha bo’lib o’quvchilarning charchashi - ya’ni, toliqishi va o’ta charchashining oldini olish vazifasini ham o’z ichiga oladi, bu esa birinchi navbatda o’quvchining o’ta toliqishiga yo’l qo’ymaslik bilan bog’liqdir. Bu masala maktabdagi pedagoglar, tibbiyot xodimlari va ota-onalarning diqqat markazida turishi lozim. «Maktab kasalliklari» deb ataluvchi kasalliklarning oldini olish hozirgi vaqtda o’quvchilar tarbiyasi bilan shug’ullanuvchi har bir shaxsning kundalik asosiy vazifalaridan biridir.

Zamonaviy o’qitish jarayoni, o’quvchiga axborot berishning yangi shakl va usullarini qo’llamoqda, ya’ni bilim berishning samaradorligini oshirishiga qaratilgan texnika vositalari va yangi innovatsion texnologiyalaridan keng foydalanilmoqda. Natijada o’quvchining darsdagi faoliyatini bir muncha faollashtirishga erishildi.

Shuni ta’kidlash kerakki, hozirgi zamon sharoitida maktab o’quvchisiga maqbul o’quv yuklamasini belgilash muhim dolzarb vazifa hisoblanib, birinchidan, o’quv rejasida belgilangan bilimlarni o’quvchi tomonidan to’licha o’zlashtirishni ko’zda tutsa, ikkinchidan, o’quvchining o’z shaxsiy ehtiyoji uchun ham yetarli vaqt ajratiladi. Eng muhimi, o’quvchining jismoniy rivojlanishiga, ish faoliyatiga va salomatligiga salbiy ta’sir etuvchi omillarning oldi olinadi.

O’quv yuklamasining pedagogik va gigiyenik jihatlarini o’rganish, toliqishning oldini olish yo’llarini izlab topish pedagogika fani va maktab o’qituvchilari oldida turgan muhim masalalardan biri hisoblanadi.

Odam organizmining barcha to’qima va organlaridagi hayotiy jarayonlar, ularning ishi markaziy asab tizimi tomonidan boshqariladi.

Odam tug’ilganidan boshlab uning butun umri davomida bajaradigan aqliy va jismoniy faoliyatining takomillashuvi, ya’ni, tarbiyalanishi, bilim olishi, hunar o’rganishi miya po’stlog’idagi asab markazlarinint funksional holatiga bog’liq.

Asab tizimining faoliyati ikki xil sababga ko’ra susayishi mumkin. Birinchidan, asab to’qimalaridagi tug’ma kamchiliklar, tug’ilgandan keyin har xil kasalliklar, shikastlanishlar oqibatida asab faoliyatining pasayishi; ikkinchidan, asabning funksional kasalliklari, ya’ni gigiyenik talablarga rioya qilmaslik natijasida tizimning zo’riqishidan nevroz, ya’ni asab kasalliklari paydo bo’lishidir.

Ko’pincha ota-onalar va o’qituvchilar o’quvchi xulqida va holatida aqliy charchash alomotlarini sezsalarda, e’tibor bermaydilar, chunki bu o’zgarishlar, vaqtinchalik bo’lib, tez o’tib ketadi deb o’ylashadi. Lekin bular bolada boshlanyotgan surunkali charchoqlikning birlamchi belgilari bo’lib, «astenik sindrom» deb ataladi va bu kasallik markaziy asab tizimi faoliyati buzilishining bir turi hisoblanadi. Kasallik belgilarning paydo bo’lishi va kechishi darajasiga qarab, astenik sindrom shartli ravishda bir necha bosqichga ajratiladi.

Birlamchi-giperstenik bosqichda serzardalik, o’ta ta’sirchanlik, o’zini tuta bilmaslik, besabrlik kabi belgilar paydo bo’ladi. Bolalar faol bo’lishadi, ammo ularning faoliyatida tartib bo’lmaydi. Ular tinimsiz bo’lib, biror ishni oxirigacha diqqat-e’tibor bilan bajara olmaydilar, ozgina muvaffaqiyatsizlik ular faoliyatini izdan chiqarib yuboradi. Ular qiynalib uyquga ketishadi, bezovta uxlashadi, ko’p tush ko’rishadi.

Agar o’z vaqtida chora ko’rilib, kasallik sabablari bartaraf etilmasa, kasallik kuchayib, ikkinchi bosqichga o’tib ketadi. Bunda o’ta ta’sirchanlik va jizzakilik, toliqish bilan birga kechadi. Bolaning ish faoliyati kuchli boshlanib, birdan pasayib ketadi. Jahldorlik, yomon kayfiyat va odamovilik bilan almashinadi. Bunda o’quvchi yozgan paytida boshqalarga nisbatan grammatik xatolarni ko’proq qiladi. Ba’zida duduqlanish, kamgaplik, tunda siydik tuta olmaslik ya’ni enurez holatlari yuzaga chiqadi. Bundan tashqari so’zlardagi harflarni ham tushirib qoldiradi, yangi materialni qiyin o’zlashtiradi, lanjlik va bosh og’rish o’quvchi ish faoliyatini susaytiradi. Bunday holatlar paydo bo’lishiga ko’pincha o’tkir yuqumli kasallar bilan og’riganlik, ichki organlarnnig surunkali kasalliklari, bahor va qish fasllarida bola va o’smirlar organizmida vitamin yetishmasligi, o’quv yuklamasining ortib ketishi kabi omillar sabab bo’ladi. Albatta ko’p narsa maktab va oiladagi ruhiy muhitga bog’liq. Oilada ota-onalar o’rtasidagi janjallar, ichkilikbozlik, bolaga nazoratsizlik, oilalarning buzilib ketishi, bolalar va o’smirlar asab tizimi faoliyatining izdan chiqishiga sabab bo’lsa, maktab va liseylarda o’qituvchi bilan o’quvchi, talaba o’rtasidagi yoki o’quvchi va talabalarning o’zaro kelishmovchiliklari, o’quvchilarning o’qituvchidan qo’rqib qolishi, bu kasallikning yuzaga chiqishiga turtki bo’ladi.

Asab tizimiga bog’liq bo’lgan bunday negativ holatlarni yo’qotish uchun ota-onalar, shifokorlar va pedagoglar birgalikda ish olib borishi, uni yuzaga keltirgan sabablarni bartaraf etishga harakat qilishlari kerak. Buning uchun maktabda dars jadvallari va o’quv yuklamalari bolaning yosh xususiyatini hisobga olgan holda tuzilishi, o’quvchilar vitaminlarga boy, yuqori kaloriyali ovqatlar iste’mol qilishi, faol dam olishi, sof havoda sayr qilishi, tonusni kuchaytiradigan achchiq choy, kofe ichmasliklari kerak. O’qituvchilar o’quvchilar bilan, ularning xarakterini, hisobga olgan holda muomala qilishlari kerak.

Maktab o’quvchilari va lisey talabalari asab tizimida bunday kamchiliklarning yuzaga kelmasligi uchun 3-4 soatdan keyin yoki dars oxirida o’quvchilar uyga kelgandan keyin ularni dam oldirish katta ahamiyatga ega.

Shuni unutmaslik kerakki, aqliy mehnat bilan shug’ullanuvchilarda zo’riqish alomatlari boshqalarga nisbatan ko’proq uchraydi va bu harakat faolligi (gipodinamiya) kamaygan sharoitda yorqin namoyon bo’ladi. Bu holat emotsional zo’riqish bilan birga qo’shilib, ko’pincha yurak-qon tomir kasalliklariga, asab va endokrin tizimi faoliyatining, buzilishiga olib keladi. Bolalar va o’smirlarning shakllanayotgan yosh organizmi ayniqsa aqliy zo’riqish asoratlariga o’ta sezgir bo’ladilar.

Bilim berishning amalda qo’llanilayotgan hozirgi o’quv dasturi o’quvchining yuksak bilim olishiga va faol fikrlash jarayoniga mo’ljallangan bo’lib, bolalar va o’smirlardan kuchli aqliy emotsional mehnatni talab qiladi. O’tkazilgan tadqiqotlarning ko’rsatishicha, o’qishning og’irligi o’quvchilar salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi, shuningdek, asab buzilishi, xulq-atvorda beqarorlik alomatlari paydo bo’lishiga olib keladi.

Aqliy mehnat (o’qish, yozish, fikrlash, masala yechish, dars tinglash va tayyorlash va hokazolar) asosan ko’rish, eshitish, organlari va ularning bosh miya pustlog’idagi markazlarining asab hujayralarini bajaradigan ishidir.

Shunday ekan, o’quvchilar aqliy mehnat gigiyenasining zarur shartlarini: kun tartibiga rioya qilish, fizkultura va sport bilan shug’ullanish, o’quv va o’qishdan tashqari mashg’ulotlar uchun sharoit yaratish, bir faoliyatni ikkinchisi bilan almashtirib turish, spirtli ichimliklar ichmaslik, chekmaslik, zararli odatlarga berilmaslik va hokazolarni ongli ravishda bajarishga harakat qilishlari zarur.