Z. T. Rajamurodov, B. M. Bozorov, A. I. Rajabov, D. G‘. Hayitov

Bolalarda asosiy almashinuvning o’zgarishi

(A.G.Xripkova bo’yicha)

Yosh (yillarda)	Asosiy almashinuvning o’lchami (joullar)
	1 kg tirik vaznga		1 m^2 gavda yuzasiga
	O’g’il bolalarda	Qiz bolalarda	O’g’il bolalarda	Qiz bolalarda
8	240600	200840	6190800	5106400
9	220080	189000	5821200	5019000
10	291600	180000	5302800	4893000
11	202020	186060	5586000	4118800
12	173540	169260	5103060	4946800
13	168800	151200	4851080	4557000
14	165480	142800	4900800	4510000
15	151200	132300	4799000	4477200
16	140280	115500	4897000	4054200
17	129360	113400	4968600	3864000
18	118020	106260	4835300	3604400

Qishloq xo’jaligida va sanoatda mehnatni mexanizasiyalash, yangi texnologik jarayonlarni ishlab chiqarishga tadbiq etilishi u yerda ishlovchi odamlarning mehnatga bo’ladigan energiya sarfini kamaytiradi. Aqliy ish bajarish paytida, jismoniy ish bajarish vaqtidagiga nisbatan kam energiya sarflanadi.

Turli professiyadagi odamlarda energiya xarajati turlichadir.Bir kecha-kunduzlik energiyaning umumiy sarfining nisbiy miqdori yosh ulg’ayishi bilan kamayadi (jadvalga qarang). O’g’il bolalarni bir kecha-kunduzlik energiya xarajatining umumiy miqdori, qiz bolalarnikidan katta.
18-Jadval.

Gavdaning 1 kg massasiga sarflanadigan energiyaning bir kecha-kunduzlik sarfi (V.I.Molchanov bo’yicha).

Yosh	Bir kecha-kunduzlik energiya sarfi (joullarda)
1-3 oylik	462-504
3-6 oylik	420-463
6-12 oylik	378-520
2-6 oylik	294-315
7-10 oylik	252-294
11-15 yosh	189-281
Voyaga yetgan	147-168

12.7. Oziqlanish

Oziq moddalarning energiyasi. Hozirgi vaqtga kelib muvozanatlashtirilgan oziqlanish konsepsiyasi tashkil topdi. Bu konsepsiyaga asosan iste’mol qilinadigan ovqatlarning miqdori odamlar tomonidan sarflanayotgan energiyaga mos bo’lishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, oziqlanishda doimiy ravishda ma’lum darajadagi energetik muvozanati saqlanishi zarur.

1 g oqsil va 1 g uglevodlarning energtik qiymati o’rtacha 17220 jouldanga teng bo’lsa, 1 g yog’ esa –39069 joulga tengdir. Iste’mol qilingan oqsillar, yog’lar va uglevodlarning energetik qiymatini bilgach, odamlarning oziq rasionlarini kaloriyligini hisoblash mumkin, bu esa rasional oziqlanishni tashkil qilishda muhim ahamiyatga egadir.

Oziqlanish normalari. Odatda oziqlanish rasionini tuzishda iste’mol qilinadigan oziq moddalarining kaloriyligi hisobga olinadi. Lekin to’la qiymatli oziqlanishni tashkil qilish uchun buning o’zi yetarli emas.

Organizm uchun oziqlar tarkibida barcha zarur oziq moddalar (oqsillar, uglevodlar, yog’lar, suv, mineral moddalar va vitaminlar) bo’lishi muhim ahamiyatga ega. Rasiondagi oziq moddalarning o’zaro nisbati ham muhim ahamiyat kasb etadi.

Kichik maktab yoshidagi bolalar uchun oqsillarning yog’lar va uglevodlarga bo’lgan eng maqbul nisbati 1:1:6 hisoblansa, bog’ cha yoshidagi bolalar uchun 1:2:3 bo’lsa, voyaga yetgan odamlar uchun 1:1:4 nisbat maqbul hisoblanadi.
19-Jadval

Bolalar va o’smirlar uchun oziqlar tarkibidagi oqsillar, yog’lar va uglevodlarning bir kecha-kunduzlik normasi.

(A.G.Xripkova bo’yicha)

Yosh	Oqsillar		Yog’lar	Uglevod lar
	Umumiy miqdori	Hayvonot dunyosi oqsillari
2-3 oylikgacha	8-10	8-10	25-30	50-55
5-6 oylik	12-15	12-15	35-40	60-75
1-1,5 yosh	45-48	36	40-50	90-120
3-4 yosh	60-63	44	60-70	180-230
5-7 yosh	72-75	47	75-80	250-300
8-11 yosh	75-95	56	80-95	350-380
12-14 yosh	90-110	64	90-110	380-400
15-16 yosh	100-120	68	90-110	420-450

Jadvalda turli yoshlardagi bolalarning rasional oziqlanishini tashkil qilish uchun zarur bo’lgan oqsillar, uglevodlar va yog’larning bir kecha-kunduzlik normalari berilgan.

Bolalarning oziqlanish rasionlarini tuzishda, ular organizmining vitaminlar va mineral moddalar bilan ta’minlanishiga asosiy e’tiborni qaratish zarur (jadvalga qarang).

Bolalar aralash oziqalar bilan oziqlanganda ularning organizmiga turli tuman aminokislotalar yig’ ini, vitaminlar tushadi, qaysiki ulardan ovqatlarning qiymati ortadi. Turli-tuman ovqatlar ishtahani ochadi, hazm shiralarining katta miqdorda ajralishini chaqiradi va ovqatlarni yaxshi o’zlashtirilishini ta’minlaydi. Ovqatlar hajmi va kaloriyaliligi bilan yetarli bo’lishi kerak, ya’ni to’yingan holatni chaqirishi va organizmning barcha energetik xarajatlarini o’rnini qoplashi kerak. Iste’mol qilinayotgan ovqatlarning massasi iste’molchini yoshiga bog’liq holda bir kecha-kunduzda 2000-2600 g ni tashkil qilishi kerak.

20-Jadval

Odamlarning bir kecha-kunduzlik bitaminlarga bo’lgan talabi (mg.larda)

( Markosyan bo’yicha)

Yoshi	Vitaminlar
	A	V1	V6	V12	RR	S	D (H.B.da)^*
7-12 yosh	1,5	1,5	3,0	1,5	15	60	500
13-15 yosh	1,5	2,0	3,0	2,0	20	70
16-18 yosh	1,5	2,5	3,5	2,0	25	70
Voyaga yetgan odam	1,5	2,0	2,5	2,0	15	70

• 
  H.B.-xalqaro birlik: 1 mg vitamin D=40000 H.B.
  

Oziqlanish tartibi: «Ratsional oziqlanish» tushunchasi iste’mol qilinayotgan ovqatlarning miqdori va sifatini o’z ichiga olmasdan, balki iste’mol qilishning to’g’ri tartibini, ya’ni bir kecha-kunduzlik rasionning vaqtlar bo’yicha bo’linishini ham o’z ichiga oladi.

Bir kunda ikki marta ovqatlanganda, mahsulotlar o’zlarining oziqlik va biologik qiymatlarini yo’qotadi; odatda bolalar oziqlantirishdagi uzoq muddatli tanaffuslarga juda og’ir chidaydi. Juda tez-tez ovqatlanganda esa oziq moddalar hazmlanib ulgurmaydi, bolalarni ishtahasi yo’qoladi.

Bolalar ikki oylik bo’lgunicha eng qulayi 7-marta oziqlanish hisoblanadi, 3 oydan 5 oygacha, - 6 marta, 5 oylikdan 1 yoshgacha – 5 martalik oziqlanishni tashkil qilish zarur. Maktab bolalari uchun bir kecha-kunduzda 4 marta ovqat yeyish maqsadga muvofiqdir. Bunday oziqlanish tartibi bo’yicha ovqatlarni iste’mol qilishlar orasidagi tanaffus 6 soatdan ortiq bo’lmaydi.

Ovqatlarni har kuni bir vaqtda yeyish maqsadga muvofiq, chunki bunday hollarda vaqtga shartli reflekslar hosil qilish mumkin, me’dada esa ovqat hazmini yaxshi kechishini ta’minlovchi ishtaha shirasi ajraladi.

Bolalarning ertalabki nonushtasi to’yimli bo’lishi zarur va bir kecha-kunduzlik rasionning 25 % ni tashkil qilishi kerak. Ikkinchi nonushta maktabda amalga oshiriladi va rasionning 20 % ni tashkil qilishi kerak. Maktabdagi issiq nonushtani tarkibida 15-30 g oqsil, 15-20 g yog’ , 80-100g uglevodlar saqlanishi zarur. Odatda tushlik bir kecha-kunduzlik rasionning 35 % ni, kechki ovqatlanish esa 20 % ga yaqinini tashkil qilishi zarur.

Go’shtli va baliqli taomlarni kunnng birinchi yarmida qabul qilish tavsiya qilinadi, chunki ekstraktiv moddalarga boy va ular asab tizimiga qo’zg’atuvchi sifatida ta’sir ko’rsatadi. Kechqurun esa sutli-o’simlikli taomlar iste’mol qilish tavsiya qilinadi.

Iste’mol qilinayotgan rasion tarkibiga 1/3 qism oqsillar va yog’larni hayvonot dunyosi mahsulotlari shaklida qo’shish tavsiya etiladi.
XIII BOB. AYIRUV JARAYONLARINING YOSHGA OID XUSUSIYATLARI
13.1. Ayirish jarayonlarining ahamiyati
Moddalar almashinuvi jarayonlarida parchalanish mahsulotlari hosil bo’ladi. Bu mahsulotlarning bir qismi organizm tomonidan o’zlashtirilsa, qolganlari esa undan chiqarib tashlanadi.

O’pka orqali organizmdagi karbonat angidrid, suv va uchuvchi moddalar chiqariladi. Ichaklar najas tarkibida ayrim tuzlarni, ter bezlari –suv, tuzlar, organik moddalarni ajratadi.

Ayiruv jarayonlarida asosiy rolni buyraklar o’ynaydi, qaysiki ular orqali organizmdan suv, tuzlar, ammiak, mochevina, siydik kislotasi chiqarilib, qonning osmotik xususiyatlarini doimiyligini ta’minlaydi.Buyraklar orqali organizmda hosil bo’ladigan yoki dorilar shaklida qabul qilinadigan zaharli moddalar chiqarib yuboriladi.

Buyraklar qonning ma’lum o’lchamdagi doimiy reaksiyasini ta’min etadi. Qonda almashinuv mahsulotlarining kislotali yoki ishqorli mahsulotlari jamlanib qolsa, buyraklar orqali o’shalarga mos tuzlarning ortiqcha qismini chiqarib yuborilishini tezlashtiradi.

Qon reaksiyasining doimiyligini ta’minlashda buyraklar tomonidan sintezlanadigan ammiak kislotali moddalar tarkibidagi natriy va kaliyni o’rni almashtirishi ayiruv jarayonidagi buyraklarni rolini yanada oshirdi. Bu paytda ammoniy tuzlari hosil bo’lib ular siydik tarkibida chiqarib yuboriladi, natriy va kaliylar organizm ehtiyojlari uchun saqlab qolinadi.