Z. T. Rajamurodov, B. M. Bozorov, A. I. Rajabov, D. G‘. Hayitov

Gormonlar va stress. Ichki sekresiya bezlari asab tizimi bilan bir qatorda stress sharoitlarda organizmning moslanish reaksiyasini, ya’ni favqulodda yuzaga keluvchi tashqi muhitlar ta’siri natijasida yuzaga keluvchi (sovuqqa qotish, muhit haroratini ko’tarilishi, jarohatlar, infeksiya, zaharlanish va h.z.) kuchlanishga moslanishini ta’minlaydi.

Kanadalik tadqiqotchi G.Selye stress haqidagi ta’limotni fanga kiritdi (ingl. stress- kuchlanish). Stress paytida bir qator umumiy moslanish sindromlari deb ataladigan moslanish o’zgarishlari yuzaga keladi. Barcha turdagi stresslarga xos bo’lgan bunday o’zgarishlar organizmni hayotini saqlab qolish uchun qaratilgandir. Gipofiz va buyrakusti bezlari po’stloq qatlami ishtirokisiz umumiy adaptatsion sindromlarni rivojlanishi mumkin emas. Agar hayvonlarning gipofiz yoki buyrakusti bezlari olib tashlansa, favquloddagi qo’zg’atuvchi ta’siri ostida halok bo’lishi mumkin. Adaptasiya sindromni rivojlanishining uch bosqichi farqlanadi: I-bosqich bezovtalanish reaksiyasi – glyukokortikoid va adrenokortikotrop gormonlarining qonga ajralishini tezlashishi bilan birga kechadi, bu esa organizmni qo’zg’atuvchilar ta’siriga moslashishini ta’minlaydi; II-bosqich –ta’sirotchilar ta’siriga organizmni chidamliligi ya’ni rezistentligini oshiradi – gipofizning oldingi qismini va buyrakusti bezining massasini ortishi (gipertrofiya), adrenokortekotrop gormoni va glyukokortikokoidlarni katta miqdordagi sekresiyasi bilan xarakterlanadi, bu esa o’z navbatida organizmni noqulay ta’sirotlar ta’siriga chidamliligini rivojlanishini ta’minlaydi; III-bosqich – oriqlab ketish – bezlar yetarli darajadagi himoya gormonlarini ishlab chiqaolmasligi bilan xarakterlanadi. Bu esa moslanish jarayonini buzadi va organizmni holati yomonlashib uning o’limiga olib kelishi mumkin.

Shunday qilib, favqulodda qo’zg’atuvchilar ta’siriga organizmni moslanishi uchun yetarli miqdorda AKTG va glyukokortikoidlarni yetarlicha sekretsiyasini talab etadi. Bu gormonlarni Selye moslovchilar deb atadi.

Gipofiz va buyrak usti bezining po’stloq qismini stessorli reaksiyalarga qo’shilishi eng avvalo reflektor yo’l bilan gipotalamusning funksional faolligining ortishi ishtirokida, (stressorlar, ekstero – va interoreseptorlarga ta’sir etib gipotalamusga qator impulslar oqimini yuboradi), asab tizimining simpatik bo’limini qo’zg’atilishi orqali va nihoyat bosh miya po’stlog’idan chiquvchi impulslar natijasida yuz beradi (ruhiy stress).