Z. T. Rajamurodov, B. M. Bozorov, A. I. Rajabov, D. G‘. Hayitov

Endokrin bezlarning o’z-o’zini boshqarish jarayonida gipotalamo-gipofizar tizimning roli. Gipotalamusning ko’pgina hujayralari neyrosekretsiya xususiyatiga ega, ya’ni ularda biologik faol moddalar –neyrogormonlar hosil bo’ladi. Gipotalamusning neyrosekretor hujayralari tana va o’simtalarga egadirlar. Ularning sekreti-gormonlar tabiatan polipeptidlar bo’lib – sekretor granulalar shaklida hosil bo’lib hujayra aksonlariga tushadi va oxirgi uchlarigacha yetib boradi va o’sha joyda jamlanadi. Ajralib chiqishdan oldin gormonlar granulalari o’zining zichligini yo’qotadi va pufakchalarga aylanadi. Neyrosekretor hujayralarning o’simtalari gipotalamo-gipofizar traktini hosil qiladi – gipofizning oyoqchalari, ya’ni ular orqali neyrogormonlar gipofizga tushadi va uning hujayralarini sekretorlik faolligini o’zgartiradi. Boshqa endokrin bezlar orqali gipofizning funksiyasini o’zgarishi organizmni funksiyalarini o’zgarishini chaqiradi.

Buni biz gipofizning oldingi bo’lagi gormonlari va boshqa endokrin bezlar bilan o’zaro aloqasi orasidagi munosabati bilan tushuntiramiz. Gipofizning oldingi bo’lagidan qalqonsimon bez gormonlari hosil bo’lishini stimullovchi tireotrop gormon ishlab chiqiladi. Agar, hayvonlar gipofizining oldingi bo’lagi olib tashlansa va shu bilan birga tireotrop gormonlar tushishi to’xtatilsa, gipofizni atrofiyaga uchrashini chaqiradi va tireotrop gormonini taqchilligi yuzaga keladi. Qolqonsimon bezning ichki sekretorlik funksiyasini tireotrop gormoni bilan stimullanuvishida namoyon bo’luvchi gipofiz bilan qalqonsimon bezlar orasidagi to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik shunday yo’l bilan bajariladi. Ikkinchi tomondan qolqonsimon bezi gormonlarining me’yoridan ortiq darajada ko’payib ketishi, gipofizning tireotrop gormonini hosil bo’lishini tormozlaydi, bu holat tufayli qalqonsimon bez bilan gipofizning treotrop gormonini sekretsiyasi orasidagi qayta manfiy bog’lanish yuzaga keladi.

Shunga o’xshash o’zaro bog’lanishlar gipofizning oldingi qismidan ajraladigan adrenokortikotrop gormon bilan buyrak usti bezining sekresiyasi orasida hamda gipofizning gonadotrop (jinsiy bezlarni stimullovchi) gormoni bilan jinsiy bezlarni endokrin sekretsiyasi orasida ham kuzatiladi.Mana shu yo’l bilan ichki sekretsiya bezlari faoliyatining o’z-o’zidan boshqarilishi bajariladi: ichki va tashqi muhit omillari ta’siri ostida bezlarning funksiyasini ortishi gormonalli muvozanatni normallashuviga olib keluvchi manfiy qaytar bog’lanish kuchini oshishini ta’minlaydi.

Miyaning gipotalamik qismini markaziy asab tizimining boshqa bo’limlari bilan bog’langanligi sababli, ichki muhitga tushayotgan tashqi muhitlarning barcha nerv impulslari kollektorlar bo’lib hisoblanadi. Bu impulslar ta’siri ostida gipotalamusning neyrosekretor hujayralarining funksional holati o’zgaradi, va undan keyin esa gipofizning va u bilan bog’langan boshqa endokrin bezlarning ham funksional holati o’zgaradi.