Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

21.5.  Kompyuterlashtirilgan  ta’limning psixologik jihatlari

Ta’lim  jarayoni  avvalo  o‘quvchilar  diqqatini  rivojlantirish- 

ni  talab  etadi,  Darslarda  ko‘rgazmali  qurollardan,  axborot  tex- 

nologiyalari  vositalaridan  foydalanish  ta’lim  oluvchining  diqqa­

tini  rivojlantiradigan  omillardan  hisoblanadi.  Ta’lim  jarayonida 

ta’lim beruvchining vazifasi darsda o‘quvchilarning faolligini yu­

zaga  keltirishgina  emas,  balki  o‘quvchilarning  darsda  o‘tiladi- 

gan  materialni  idrok  etishga  tayyor turishlarini kuzatish hamdir. 

Dars jarayonida  o‘quvchilarning  diqqati  o'zgarib  turadi.  0 ‘qitish 

jarayonida bu qonuniyatlarni nazarda tutish,  o‘quvchilar diqqati­

ni materialning  asosiy jihatlariga hamda o'zlashtirilgan material­

ni takrorlashga jalb etish kerak.

Ta’limni  avtomatlashtirish  pedagogik  muammosi  o‘qituvchi- 

larning  faoliyati  takrorlanadigan  tarkibiy  qismlardan  iboratligini 

anglab  ularni  yordamchi  xodimga  yoki  texnik  qurilmaga  ham 

topshirilsa bo‘lishini anglaganlaridan so‘ng vujudga keldi.

Ta’lim jarayonining samaradorligi ko‘p jihatdan o‘qituvchi to­

monidan beriladigan ko‘rsatmalarga ham bog‘liq.  0 ‘qituvchining 

roli  shundan  iboratki,  u  o‘quvchilarda  tegishli  ustanovkani  hosil 

qilishi,  nimani  vaqtincha,  nimani  umrbod  esda  olib  qolish  ke- 

rakligini,  nimani  esda  olib  qolmasdan,  faqat  tushunib  olish  ki- 

foya  qilishini,  nimani  so‘zma-so‘z  esda  olib  qolish  kerakligini,

483

---

nimaning  ma’nosini  o‘z  so‘zlari  bilan  aytib  berish  uchun  esda 

olib qolish zarurligini tushuntirib o‘tishi lozim.  Kuzatishlar shuni 

ko‘rsatadiki,  o‘qituvchi tomonidan bunday ko‘rsatmalar berilma- 

ganda,  o‘quvchilarda ko‘pincha bilish va o‘rganishga nisbatan no- 

to‘g‘ri tasavvurlar vujudga keladi.

0

‘qitishning  emotsionalligi  ta’limning  muvaffaqiyatliligini 

ta’minlovchi  omillardan  biridir.  Ta’lim  berish jarayoni  emotsio- 

nal jarayon.  Agar o‘quvchilarga berilayotgan axborot ularda hech 

qanday  his-tuyg‘u  uyg‘otmasa,  bunday  ma’lumotni  o‘quvchiIar 

yaxshilab esda olib qolmaydilar.  0 ‘quvchilarning ijobiy psixik ho- 

latlari,  ya’ni ularning  muayyan bir paytdagi kechinmalari haqida 

ham  bilib  borishi  kerak,  albatta.  Ulardagi  quvonchli,  optimistik 

kayfiyat o‘quv faoliyatini juda samarali qiladi.  0 ‘quvchilar emot- 

sional ruhdagi materialni yaxshiroq o'zlashtirib  oladilar.

0

‘tkazilgan tajribalar hech  qanday  his~tuyg‘u  uyg‘otmaydigan 

materialga  qaraganda,  emotsional  ruhdagi  materialni 

0

‘quvchi- 

lar  yaxshiroq  eslab  qolishlarini  ko‘rsatadi.  0 ‘qituvchi  o‘quv  ja- 

rayonining emotsional tomoni haqida  ham  qayg‘urishi kerak.  Bu 

muammo  juda  muhim  ahamiyatga  ega.  Chunki,  birinchidan, 

ta’limning mazmuni nihoyatda murakkablashib,  hajmi esa g‘oyat 

kattalashib  ketgan.  Uning  muvaffaqiyatli  o‘zlashtirilishiga  eri­

shish uchun o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini kuchaytirish lozim. 

Ijobiy  tuyg‘ular  o‘quv  mehnatining  samaradorligiga  kuchli  ta’sir 

etadi.  Hafsala  bilan  bajarilgan  faoliyat  yuzasidan  beg‘araz  mu- 

nozara  paydo  boladi,  bahslashiladi,  befarq  qaralgan  yoki  salbiy 

munosabatda bo'lingan  ishga  esa,  hech  qanday  hafsala bolmay- 

di.  Jamiyatimizdagi  mehnat  —  haqiqiy  ijod,  quvonch  manbayi. 

0

‘qituvchi  o‘quvchilarida  o‘quv  mehnatiga  ijobiy  munosabatni 

uyg‘otib,  mehnatning  haqiqiy  ijodga,  quvonch  manbayiga  ayla- 

nishiga ko‘maklashishi kerak.

Qadimda  greklar juda  ajoyib  iborani  qollaganlar:  «Talaba  — 

toldirilib  turilishi  kerak  bolgan  idish  emas,  balki  yoqib  turili- 

shi  lozim  bolgan  mash’aldir».  Bu  fikrning  tagida  chuqur ma’no 

bor.  Ta’lim jarayonining bugungi kundagi asosiy talablaridan biri

484

---

erkin  fikrlovchi,  mustaqil  tafakkurga  ega  bo‘lgan  shaxsni  shakl- 

lantirish bolib,  yuqorida  aytib  o‘tilgan  metodlardan  foydalanish 

uchqunlardan katta mash’allar paydo bo‘lishini ta’minlab  beradi.

Ta’lim jarayonida  o‘quvchilarning  bilishga  qiziqishlari  g‘oyat 

katta  rol  o‘ynaydi.  Ma’lumki,  qiziqish  o‘quvchilarning  emotsio­

nal bezagi, biror buyumni, biror faoliyatni tanlash munosabati va 

yo‘nalishidir.

Ma’lumki,  psixologiyada  o‘quvchilarning  ta’lim  jarayonidagi 

qiziqishining ikki turi aniqlanadi.  Birinchisi,  bevosita,  ikkinchisi 

bilvosita  qiziqish.  Har  bir  o‘qituvchi  o‘z  o'quvchilarida  o‘z  fani- 

ga  nisbatan  bilvosita  qiziqishni  tarkib  toptirishga  harakat  qiladi. 

Qiziqishlar  orqali  o‘quvchilarda  ta’limga  faol  munosabat  namo­

yon  bo‘ladi.  Psixologiyada  qiziqish  —  bu  shaxsning  o‘zi  uchun 

qimmatli  yoki  yoqimli  bolgan  muayyan  narsa  yoki  hodisalarga 

munosabatidir.  Qiziqishlar  shaxsning  muhim  va  individual  xu- 

susiyatlaridan biri bolib  hisoblanadi.  Qiziqishlar o‘quvchilar ha- 

yotida  katta  rol  o‘ynaydi.  Ular  o‘quv  faoliyatini  faollashtiruvchi 

asosiy  turtkilar  —  motivlardir.  Qiziqishlar  maktab  o‘quvchisiga 

fan  asoslarini  yaxshiroq  o‘zlashtirib  olishlariga,  aqliy  qobiliyat- 

larning  o‘sishiga,  bilim  doirasining  kengayishiga  imkon  beradi. 

0

‘qituvchilarning  vazifasi  o‘quvchini  qiziqtirib  qolgan  ishning 

o‘zi  bilan  shug‘ullanishga  imkon  yaratishgina  emas,  balki  unda- 

gi qiziqishlarni chuqurlashtirish va kengaytirish,  ta’sirchan qilish, 

shuningdek,  qiziqishlarining  markaziga  aylanib  qolgan  faoliyat 

bilan shug‘ullanish istagini,  maylini shakllantirishdir.

0

‘quvchilarning  muayyan  maqsadni  ko‘zlab  ish  tutishida,  qi- 

yinchiliklarni  yenga  olishida,  ishdan  chalg‘itadigan  narsalar  bi­

lan  shug‘ullanishdan  o‘zini  tiya  olishida,  unda  o‘qishga  ishtiyoq 

tarkib  toptirishda  namoyon  boladigan  iroda,  ta’lim  jarayonida 

alohida ahamiyat  kasb etadi.

Umumiy psixologiya  kursidan  ma’lumki,  iroda bu  shaxsning 

o‘z  oldiga  qo‘ygan  maqsadining  aniqligi,  uni  amalga  oshirish 

uchun  intilishi,  maqsad  yolida  ma’lum  bir  qarorga  kelish  tez- 

ligi  va  uni  o‘z  vaqtida  ijro  etishi  bilan  belgilanadigan  sifatidir.

485

---

Ta’lim jarayonidagi  o‘quv materialiga bo‘lgan diqqatning barqa- 

ror bolishida irodaviy zo‘r berishning  ahamiyati nihoyatda kat- 

tadir.  Ta’lim jarayonidagi  iroda  o‘quvchining  maktab  va  uyda 

o‘tkaziladigan  mashg‘ulotlarga tayyor turishida  namoyon bola- 

di.  0 ‘quv  materialini  o‘rganish,  eslab  qolish  o‘quvchining  iro­

daviy zo‘r berishiga bogliq.  Iroda o‘quvchilarning fikrlash faoli- 

yatlarida — masalani yechishga,  qo‘yilgan savolga javob topishga 

va  hokazolarga  intilishida  namoyon  boladi.  Ular  o‘quvchilarda 

ko‘nikma va malakalarni hosil  qilishda ham tarkib  topadi.

Psixologlar  olib  borgan  tadqiqotlarda  o‘quvchilar  tomonidan 

berilgan  materialning  o‘zlashtirilishi  ko‘p  jihatdan  irodaning 

tarbiyalanishiga  bogliqligi  ta’kidlanadi.  Irodaviy  faollik  ta’lim­

ning  zarur  shartidir.  0 ‘quv  muassasasidagi  ta’lim  jarayonining 

o‘zi  o‘quvchilardagi  irodani  o‘stirish  omillaridan  biridir.  Bunda 

o‘quvchilarning kun tartibi,  o‘qish va oqilona dam olishni bir-bi- 

ri bilan to‘g‘ri almashtirib  turish katta rol o‘ynaydi.

Ta’lim  jarayonida  o‘quvchilarning  bilish  jarayonlarini  shakl- 

lantirishga  alohida  e’tibor  berish  lozim.  Zero,  bilish  jarayon- 

lari  juda  murakkab  faoliyat  bolib,  unda  jonli  mushohadadan 

mavhum tafakkurga,  mavhum tafakkurdan esa amaliyotga o‘tila- 

di,  ana  shundan  so‘ng  obyektiv  haqiqat bilib  olinadi.  Binobarin, 

ta’lim jarayonida o‘quv materalini idrok qilishning ahamiyati kat­

ta.  Umumiy  psixologiya  kursidan  ma’lumki,  idrok  bu  narsa  va 

hodisalarni  sezgi  organlariga  ta’sir  etishi  natijasida  ularning  ki- 

shi  psixikasida  yaxlit  obrazini  paydo  bolishidir.  Idrok  etish ja­

rayoni  ta’limning  turli  shakllarida,  ya’ni  o‘qituvchining  og‘zaki 

hikoya  qilishida,  suhbat  olkazishda,  ma’ruza  o‘qishida,  kino- 

dars,  televizion  parcha,  sxemalar va ko‘rgazmali  qurollar ko‘rsa- 

tish,  ekskursiyalar o‘tkazish,  o‘quvchining  o‘ziga  darsliklar ham­

da  boshqa  qollanmalarni  o'qitish  jarayonida  rivojlanadi.  Shuni 

alohida  ta’kidlash  lozimki,  idrokni  tarkib  toptirishda  o‘quvchi- 

larning  yosh  xususiyatlarini  hisobga  olish  nihoyatda  muhimdir. 

Chunki,  fazoni,  vaqtni  va  harakatlarni  idrok  etishda  ham  yosh 

xususiyatlarda turli farqlar mavjud boladi.

486

---

Ta’lim jarayonining  natijasi  o‘zlashtirish,  ichki  va  tashqi  faoli- 

yatni maqsadga muvofiq ravishda o‘zgartirishdir.  Ta’lim bir odam- 

ning  boshqasiga  bilim  va  ko‘nikmalar berishidir.  Bilim,  ko'nikma 

va  malakalar  ta’lim jarayonining  natijasidir.  Bilimlarni  o‘zlashti- 

rish jarayoni  muammosi  P.Ya.Galperin va  N.  F.  Talizina  kabi psi- 

xolog  olimlar tomonidan o‘rganilgan.  Ular  aqliy xatti-harakatlami 

bosqichma-bosqich  shakllantirish  nazariyasini  ishlab  chiqqanlar. 

Mualliflar  aqliy  xatti-harakatlarni  moddiy  holda  tashqi  nutq  yor- 

damida  hamda  aqliy  shaklda,  fikrda  namoyon  bo‘lishini  izohlab 

berdilar.  Aqliy xatti-harakatlarning  birinchi bosqichi  rasm,  sxema, 

diagramma va shartli belgilar tarzida o‘z ifodasini topadi. Aqliy xat- 

ti-harakatlarning  ikkinchi  bosqichi  ko‘rgazmalardan  olgan  tasav- 

vurlari  to‘g‘risida  o‘quvchilarning  ovoz  chiqarib,  fikr  yuritishidan 

iboratdir.  Uchinchi  bosqich  esa,  subyekt  ongida  tasawur,  tushun- 

cha,  qonuniyat,  xossa,  xususiyat,  operatsiya,  usul tariqasida namo­

yon bo‘ladi. Ma’lumki, o‘quvchilarga taklif etiladigan axborotlar aql 

bovar  qilmaydigan  darajada  tezlik bilan  ko‘payib  bormoqda.  Shu­

ningdek,  ularning  juda  tez  eskirib  qolib,  yangilashni  taqozo  eti- 

shi  ham  o‘z-o‘zidan  ma’lum  bo‘lmoqda.  To‘rtinchi  bosqichda ba- 

jarilgan  xatti-harakatlar  ichki  rejada  ovoz  chiqarilmay  bajariladi. 

Beshinchi bosqichda  esa  faoliyatni fikran bajarishga o‘tiladi.  Bun- 

dan  ravshan  ko‘rinib  turibdiki,  materialni  asosan  yodlab  olish  va 

xotirada saqlab qolishga asoslanadigan ta’lim hozirgi talablarga qis- 

man javob bermoqda.  0 ‘quvchilarning hamisha yangilanib turadi- 

gan  axborotlarni  mustaqil  ravishda  o‘zlashtirib  borishi  va  o‘qishni 

bitirib  ketganidan keyin,  kishiga jadal  sur’atlar bilan  o‘sib  borayot- 

gan  fan-texnika taraqqiyotidan orqada qolib  ketmaslik imkoniyati­

ni beradigan qobiliyatlar taraqqiyotini beruvchi tafakkur sifatlarini 

tarkib toptirish muammosi birinchi o‘ringa chiqib bormoqda.

Tadqiqotlar  shuni  ko‘rsatadiki,  turli  individual  tipologik  xu- 

susiyatlarga  ega  bo‘lgan  o‘quvchilar  uchun  ta’limning  yago- 

na  qulay,  optimal  sharoitlarini  yaratish  mumkin  emas.  Ammo 

o‘zlashtirishning  samaradorligini  oshirishda  muammoli  ta’lim, 

noan’anaviy ta’lim usullarini qo‘llash muhim ahamiyatga egadir.

487

---

Bilim  oluvchilarning  faoliyatiga  ko‘ra  ta’limning  quyidagi 

metodlari  ajratiladi:

Tushuntiruv-ko‘rsatmalilik  metodi  —  bu  metod  reproduktiv 

metod  bo‘lib,  unda  faoliyat  o‘qituvchi  tomonidan  olib  boriladi, 

o‘quvchilar ta’lim jarayonida bilim oladilar,  tanishadilar.

Bu metod juda keng tarqalgan metodlardan biri bo‘lib,  uning 

takomillashtirilgan  usullari  mavjud,  bu  —  dasturlashtirilgan 

ta’limdir.

Ta’lim jarayonida o‘zlashtirishning  muvaffaqiyati quyidagilar- 

ga bogliq:

Reproduktiv metodda  o‘quvchi  faoliyat  ko‘rsatib,  unda  o‘quv- 

chiga berilayotgan bilimni  qayta xotirada tiklab,  olingan bilimni 

nusxa sifatida qabul  qiladi.

Muammoli ta’lim metodi -  o‘qituvchi tomonidan tashkil etilib, 

u  produktiv  xarakterga  egadir.  Ushbu  metod  orqali  o‘quvchi  bil­

im va  malakalarini  shakllantiradi.  Ushbu  metodni  takomillashti­

rish yollaridan biri,  ishchan o‘yinlarni tashkil etishdan iboratdir.

Ta’lim jarayonida 

o'zlashtirishning 

muvaffaqiyati 

quyidagilarga 

bogliq

488

---

Qisman  izlanish  metodi  -   o‘qituvchi  nazorati  ostida  tash­

kil  etiladigan  metod  bo'lib,  u  produktiv  xarakterga  ega,  bunda 

o‘quvchi ijod qiladi.

Tadqiqot  metodi  -   o‘qituvchi  yordamisiz  tashkil  etiladigan 

ta’lim  metodi bo‘lib,  u  o‘quvchining  mustaqil  izlanishi,  fikrlashi 

va bilimlar transformatsiyasini talab etadi. Ta’lim jarayoni tashkil 

etishning  o'ziga  xos  metodlaridan  biri  ishchan  o‘yinlardir.  Ish- 

chan o‘yinlar munosabatlar tizimini modellashtirish,  faoliyat xa- 

rakteristikasini tashkil etishga yordam beradi.

«Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi»da  ta’lim jarayoniga  yangi 

pedagogik  texnologiyalami  kiritish  ta’kidlanadi.  Pedagogik  tex- 

nologiya  -   bu  ta’lim jarayoniga  tizimli  yondashuv  bo‘lib,  unda 

ta’lim jarayonini  tashkil  etishda  texnika  va  inson  imkoniyatlari 

hisobga  olinadi  va  ularning  o‘zaro  munosabati  ta’limning  opti­

mal shakllari yaratilishiga zamin bo‘ladi.

Pedagogik texnologiyalami quyidagi tarkibiy qismlarga bo‘lish 

mumkin:

—  ta’lim-tarbiya  ishtirokchilari  shaxsiga  qo£yiladigan  ijtimoiy 

talablar;

—  hamkorlik faoliyati a’zolarining kasbiy tayyorgarligi;

—  ta’lim jarayonining  maqsadi,  mazmuni,  mohiyati,  amalga 

oshirish vositalari;

—  ta’lim jarayonini differensiatsiyalashtirish;

—  ijodiylik.

Ta’lim  texnologiyasi  insoniylik  tamoyillariga  tayanadi.  Psi- 

xologiyada  bu  yo‘nalishning  o‘ziga  xosligi  talabaning  indivi- 

dualligiga  alohida  e’tibor  berish  orqali  namoyon  bo‘ladi.  Ta’lim 

texnologiyalarini  loyihalashtirishda  quyidagi  asosiy  konseptual 

yondashuvlarga e’tibor berish kerak:

—  ta’limning  shaxsga  yo£naltirilganligi.  0 ‘z  mohiyatiga 

ko‘ra  bu  yo‘nalish  ta’lim  jarayonidagi  barcha  ishtirokchilar- 

ning  to‘laqonli  rivojlanishini  ko‘zda  tutadi.  Bu  esa  Davlat 

ta’lim  standarti  talablariga  rioya  qilgan  holda  o‘quvchining 

intellektual  rivojlanishi  darajasiga  yo'naltirilib  qolmay,  uning

489

---

ruhiy-kasbiy  va  shaxsiy  xususiyatlarini  hisobga  olishni  ham 

anglatadi;

—  tizimli  yondashuv.  Ta’lim  texnologiyasi  tizimning  barcha 

belgilarini o‘zida mujassam qilishi zarur, jarayonning mantiqiyli- 

gi,  undagi qismlarning  o‘zaro  aloqadorligi,  yaxlitligi;

—  amaliy  yondashuv.  Shaxsda  ish  yuritish  xususiyatlarini 

shakllantirishga ta’lim jarayonini  yo‘naltirish,  o‘quvchi  faoliyati­

ni faollashtirish va intensivlashtirish,  o‘quv jarayonida uning bar­

cha  layoqati  va  imkoniyatlarini,  sinchkovligi  va  tashabbuskorli- 

gini ishga solishni shart qilib qo'yadi;

—  dialogik yondashuv. Ta’lim jarayonidagi ishtirokchi subyekt- 

larning psixologik birligi va o‘zaro hamkorligini yaratish zarurati- 

ni  belgilaydi.  Natijada  esa,  shaxsning  ijodiy  faolligi va taqdimot 

eta olishi kuchayadi;

—  hamkorlikdagi  ta’limni  tashkil  etish.  Demokratiya,  teng- 

lik,  subyektlar  munosabatida  o‘qituvchi  va  o‘quvchining  tengli- 

gi,  maqsadini va faoliyat mazmunini birgalikda aniqlashni  ko‘zda 

tutadi;

—  muammoli  yondashuv.  Ta’lim  jarayonini  muammoli  ho- 

latlar  orqali  namoyish  qilish  asosida  o‘quvchi  bilan  birgalikdagi 

hamkorlikni faollashtirish usullaridan biridir.  Bu jarayonda ilmiy 

bilishning  obyektiv  ziddiyatlarini  aniqlash  va  ularni  hal  qilish­

ning  dialektik tafakkurni  rivojlantirish va  ularni  amaliy  faoliyat- 

da  ijodiy ravishda qo‘llash  ta’minlanadi.  Ta’lim texnologiyalarini 

qo‘llashda:

—  axborot berishning eng yangi vosita va usullaridan foydala- 

nish,  ya’ni o‘quv jarayoniga kompyuter va  axborot texnologiyala­

rini jalb  qilish;

—  o‘qitish  usullari  va  texnikasi:  muloqot,  keys  stadi,  muam­

moli  usul,  o‘rgatuvchi  o‘yinlar,  «aqliy  hujum»,  insert,  «Birga­

likda  o'rganamiz»,  pinbord,  ma’ruza  (kirish  ma’ruzasi,  vizual 

ma’ruza,  tematik,  ma’ruza-konferensiya,  aniq holatlarni yechish, 

avvaldan rejalashtirilgan xatoli,  sharhlovchi,  yakuniy)lardan foy- 

dalanish;

490

---

-   o‘qitishni tashkil qilish shakllari: frontal,  kollektiv, guruhiy, 

dialog,  polilog va o‘zaro  hamkorlikka asoslanish;

-   o‘qitish vositalari: odatdagi o‘qitish vositalari (darslik, ma’ru- 

za  matni,  tayanch  konspekti,  kodoskop)dan  tashqari  grafik  or- 

ganayzerlar, kompyuter va axborot texnologiyalaridan foydalanish;

-   o‘zaro aloqa vositalari:  nazorat natijalarining tahlili asosida 

o‘qitishning diagnostik  (tashxis) usullarini qo‘llash;

-   o‘quv  mashg'ulotini  texnologik  karta ko'rinishida  rejalash- 

tirish  o‘quv  mashg‘ulotining  bosqichlarini  belgilab,  qo‘yilgan 

maqsadga  erishishda  o‘quvchi  va  o‘qituvchining  hamkorlikdagi 

faoliyatini  talabalarning  auditoriyadan  tashqari  mustaqil  ishla- 

rini  aniqlab  beradi.  Shunga  ko‘ra  boshqarishning  samarali  usuli 

va vositalaridan foydalanish;

-   monitoring  va  baholash.  0 ‘quv  mashg‘uloti  va  butun  kurs 

davomida  o‘qitish  natijalarini kuzatib  borish,  o‘quvchi  faoliyatini 

har bir mashg‘ulot va yil davomida reyting asosida baholash mu­

him sanaladi.