Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

16.6.  Shaxs  rivojlanishi va  o‘spirinlik  davriga  o‘tishdagi  inqiroz

0

‘smirlik  yoshi  dunyoqarash,  e’tiqod,  prinsip,  o‘zligini 

anglash,  baholash  kabi  shaxs  xususiyatlari  shakllanadigan  davr 

hisoblanadi.  0 ‘smir  ulg‘aygan  sari  unda  «Ideal  Men»,  «Axloqiy 

Men» va «Haqiqiy  Men»  singari shaxsga oid tizim,  dunyoqarash, 

e’tiqod  va  boshqalar  shakllana  boradi,  undagi  o‘zi  to‘g‘risidagi 

tasavvurlar ancha  aniq va barqaror bo‘lib  qoladi.

0

‘smir  o‘z  faoliyatini  muayyan  prinsip,  e’tiqod  va  shax­

siy  nuqtayi  nazari  asosida  tashkil  qila  boshlaydi.  0 ‘smir  shax- 

sini  tarkib  toptirishda  uning  atrof-muhitga,  ijtimoiy  hodisalar- 

ga,  kishilarga  munosabatini  hisobga  olish  lozim.  Psixologlar 

o‘tkazgan  tadqiqotlardan  ko‘rinadiki,  o‘smirlarning  ko‘pchili- 

gi  qat’iyatlilik,  kamtarlik,  mag‘rurlik,  samimiylik,  dilkashlik ka­

bi  ma’naviy,  axloqiy  tushunchalarni  to‘g‘ri  anglaydilar.  Ularning 

turmush  tajribasida  fan  asoslarini  egallash  natijasida  barqaror 

e’tiqodiy  va  ilmiy  dunyoqarash  tarkib  topadi,  shular  zaminida 

axloqiy ideallar yuzaga kela boshlaydi.

Ma’lumki,  o‘smirlik  davrida  o‘smirning  «men»i  qaytadan 

shakllana boradi.  Uning atrofidagilari ayniqsa,  o‘z-o‘zigabo‘lgan 

munosabati,  qiziqishlari,  qadriyatlari yo‘nalishi keskin o‘zgaradi.

0

‘smir yoshdagi bolani birinchi galdagi intilishi, u o‘zini endi 

kichkina bola emas,  balki katta bo‘lib  qolganligini atrofdagilarga 

ishontirishdan  iboratdir.  Mustaqil  ishlar  qilishga  uringan  o‘smir 

shunday  qilishga  haqqi  borligiga  o‘zini-o‘zi  ishontiradi,  chunki

354

---

men endi «katta bolib qoldim»  deb o‘ylaydi.  Shuning uchun ham 

psixologlar «katta bolib qolganlik tuyg‘usi»ni shaxsning 

0

‘smirlik 

yoshidagi  eng asosiy yangilik sifatida talqin qiladilar.

L.S.Vigotskiy 

0

‘smirlik  davrida  qiziqishlarning  o‘zgarishiga 

bogliq  ravishda  ikki  fazani  (salbiy  va  ijobiy)  ajratib  kolsatgan. 

Salbiy faza ilgarigi qiziqishlarning so‘nishi va yangi dastlabki jin­

siy  qiziqishlarning  paydo  bolishi  bilan  bogliq.  Bunda  quyida- 

gi salbiy xulq-atvor  kolinishlari  namoyon boladi:  ish  qobiliyati- 

ning,  o‘zlashtirishning pasayishi,  o‘smirning  qo'polligi  va yuqori 

qo‘zg‘aluvchanligi,  uning  o‘zidan  qoniqmasligi  va  xavotirlanish 

va  b.  Ijobiy  faza  keng,  chuqur yangi  qiziqishlarning  paydo  b o li­

shi bilan xarakterlanadi.  0 ‘smirda boshqalarning va o‘zining psi­

xologik kechinmalariga  qiziqish paydo boladi.

0

‘smirlik  davridagi  inqiroz  —  o‘smir  kechinmalari,  uning 

strukturasi,  mazmunining  qat’iy  o‘zgarishi,  buzilishidir.  L.S.Vi­

gotskiy  13  yoshni  inqirozni  sindiradigan  nuqtasi  deb atagan.  In- 

qirozdan  keyingi  davrlar  (14—15  yosh)  ota-onalar  va  o‘qituvchi- 

lar  tomonidan  subyektiv  yanada  qiyinroq  deb  ataladigan  yangi 

psixologik  tuzilmalar  shakllanadi.  Inqirozning  kechishi  katta­

larning  o‘sayotgan  boladagi  o‘zgarishlarni  sezuvchanligiga,  tar­

biya  taktikasini  mohirona  o‘zgartirishiga,  o‘smirning  yangi  eh­

tiyojlari,  yangi  qobiliyatlariga  bogliq  ravishda  munosabatlarni 

o‘zgartirishiga bogliq.

Soglom  o‘smirlarga  ham  kayfiyatning  beqarorligi,  depres- 

siv  kechinmalar,  tez  ranjish  va  boshqalar  xos.  0 ‘smirlarda  ko‘p 

uchraydigan  «mos  emaslik  affekti»  (arzimas  narsaga  ham  kuch­

li  reaksiya bildirish)  o‘zini  past  baholash va  intilish  darajasining 

yuqoriligi orasidagi  qarama-qarshilik bilan bogliq.

0

‘smir intellektining o‘ziga xosligi va affektiv sohasi bilan bogliq 

ravishda  o'smirlar  egotsentrizmining  o‘ziga  xos  shaklini  ajratisha- 

di1.  0 ‘smir  o‘ziga,  o‘zida  ro‘y  berayotgan  psixofizologik  o‘zgarish- 

larga qiziqadi,  u  o‘zini zo‘r berib  analiz  qiladi,  o‘z-o‘zini baholaydi.