Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

3.2.  Bolalar psixologiyasini  tizimli  o‘rganishning boshlanishi

Yosh  va  pedagogik  psixologiya  fanning  alohida  tarmog‘i  si­

fatida  o‘zining  kelib  chiqish  va  rivojlanish  tarixiga  ega.  Yosh  va 

pedagogik  psixologiya  fan  sifatida  XIX  asrning  ikkinchi  yarmi- 

da tarkib topadi.  Bunda taniqli rus pedagogi K.D.  Ushinskiyning 

asarlari,  ayniqsa  uning  «Inson  tarbiya  predmeti  sifatida»  nomli 

asari  katta rol o‘ynaydi.

Bundan tashqari Ch.Darvinning evolutsion g‘oyalari ham  yosh 

psixologiyasining  taraqqiyotiga jiddiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  Evolutsion 

ta’limot  psixik  taraqqiyot  manbalari  muammosiga  e’tiborini  qa- 

ratishga olib  keladi.

XX  asrning  boshlariga  kelib,  umumiy  psixologiyada  o‘tkazi- 

ladigan  eksperimental  tadqiqotlarni  pedagogika  sohasiga  shun- 

dayligicha  o‘tkazish  mumkin  deb  qaraldi.  Ammo  o‘sha  davr- 

ning  umumiy psixologiya  fani  pedagogika  uchun yetarli  bilimlar 

boyligini bera  olmas  edi.

Psixik  taraqqiyotning  dastlabki  konsepsiyalari  Ch.Darvin­

ning  evolutsion ta ’limoti,  biogenetik qonun  ta’sirida vujudga  kel­

di.  XIX asrda biologlar E.Gekkel va  F.Myuller tomonidan bioge­

netik  qonun  rekapitulyatsiya  (takrorlanish)  tamoyiliga  asoslanib

55

---

kashf  etildi.  Unga  ko‘ra  organizmning  individual  taraqqiyoti 

o‘sha turning tarixiy taraqqiyotida aks etadi.  Organizmning indi­

vidual  taraqqiyoti  (ontogenez)  o‘sha  tur  avlodlari  tarixiy  taraqqi- 

yotini  (filogenez)  takrorlaydi.  Rekapitulyatsiya tamoyili  o‘z vaqti- 

da  psixologiyaning  rivojlanishiga  muhim  ta ’sir  ko‘rsatdi.  Uning 

ta ’sirida amerikalik olim E.Xoll (1844—1924) bolalar psixik taraq- 

qiyotining bir butun nazariyasini yaratdi.

E.Xoll  AQSHda  ta’lim-tarbiya  tizim ini  va  maktablarni  qay­

ta tashkil etish bo‘yicha jamoatchilik talabiga ko‘ra bolalar psixi- 

kasini  o‘rganishga  kirishdi.  Bunda u  anketa,  so‘rovnoma  metod- 

laridan foydalandi.  Olimni bolalar atrof-muhitni qanday tasavvur 

qilishi,  turli vaziyatlarda  o‘zlarini  qanday  his  qilishlari,  ularning 

dastlabki  xotiralari  qanday,  ular  boshqalarga  qanday  munosa­

batda  bolishi  qiziqtirdi.  U  bolalar  o‘yinlari,  qo‘rquvlari,  nutqi, 

rasmlarini  dastlabki odamlarniki bilan solishtirishga  harakat  qil- 

di.  Olingan  materiallar  asosida  turli  yoshdagi  bolalarning  psixik 

hayotini  yuqorida  ta’kidlangan  rekapitulyatsiya  tamoyiliga  aso- 

san  «qayta  tuzishga»  urinib  ko‘rdi.  E.Xoll  aniq bir bola va  ilgari 

yashagan  insoniyat  rivojlanishida  o‘xshashlik  borligini  aniqladi. 

Masalan,  bolalarning  qum  bilan  o‘ynashini  dastlabki  odamning 

g‘orlarda  yashab,  ildizlarni  to‘plashlariga  o'xshatdi.  5-12  yoshli 

bolalarning  o‘yinlarini  dastlabki  odamlarning  ovchilik  instinkt- 

lariga  o‘xshatdi;  o‘smirlarning  o‘yinlarini  hind  qabilalaridagi 

hayot  tarziga  o‘xshatdi.  Xollning  ta’kidlashicha,  psixik  rivojla­

nish bosqichlarining ketma-ketligi genetik jihatdan ta’minlangan.

Biologik  omil,  instinktlarning  yetilishi  xulq-atvor  almashili- 

nishida asosiy determinatdir.

5-jadval