Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

21.2.  0 ‘quv motivlari

Motiv  —  inson  xulq-atvorining  ichki  barqarorligi,  harakatga 

undovchi  tushunchadir.  Motivatsiya  esa  xulq-atvorni  psixologik 

va  fiziologik boshqarishning  dinamik jarayoni,  motivlar yig‘indisi 

bolib,  unga  tashabbus,  yo‘nalganlik  tashkilotchilik,  qo‘llab-quv- 

vatlash  kiradi.  Ta’lim jarayonida  o‘qish  motivlari  «nima  uchun?»

477

---

«nimaga?»,  «qanday  maqsad  bilan?»  kabi  savollar  asosida  yuzaga 

keladi.  Motivlar  birinchidan,  o‘quv  faoliyatiga  undasa,  ikkinchi- 

dan,  maqsadga  erishish  uchun  zarur  yo‘l  va  usullar  tanlashga 

yordam  beradi.  0 ‘quv  faoliyatida  o‘quv  motivlari  o‘quvchilar  to­

monidan  tanlanib,  ular  o‘quvchining  maqsadi,  qiziqishi,  kelajak 

rejalari  bilan  bevosita  bog‘liq  bo'ladi.  Yosh  xususiyatlaridan  kelib 

chiqqan holda o‘quv motivlari turli yosh davrlarida turlicha boladi.

0

‘quv  faoliyati  motivatsiyasining  manbalari  mavjud  bolib, 

ularga quyidagilar kiradi:

1.  Ichki manbalar.  Ular insonning tug‘ma yoki orttirilgan eh- 

tiyojlari  bilan  belgilanadi.  Ulardan  eng  muhimi  tug‘ma  axborot 

olishga bolgan  ehtiyojdir.  Orttirilgan ehtiyojlar esa gnostik va  ij­

timoiy ijobiy ehtiyojlar hisoblanadi.

2.  Tashqi  manbalar.  Ular  shaxsning  ijtimoiy  hayot  shart-sha- 

roitlari bilan belgilanadi.

Talablar ularning birinchisi bolib, jamiyatning shaxsdan talab 

qiladigan  doimiy  xulq-atvorini  bildiradi.  Bog‘cha,  maktab,  oila 

boladan juda ko‘p  ishlarni amalga oshirishni talab qiladi.

Ijtimoiy  kutish jamiyatning  har  birimizdan  m alum   bilimlar, 

ko‘nikmalar  darajasining  bolishi  zarurligini  bildiradi.  Masalan, 

bir yoshli bola yurishi kerak,  7 yoshdan u  o‘qishi kerak,  15  yosh- 

dan u kasb tanlashi kerak, deb hisoblaymiz.  Imkoniyatlar — shaxs 

faoliyatini  belgilovchi  obyektiv  shart-sharoitlardir.  Masalan,  boy 

kutubxona bolani ko‘p kitob o‘qishga undaydi.

3.  Shaxsiy manbalar: bu shaxsning qadriyatlari tizimi ustanov- 

kalari,  g'oyalaridir.  Bu  manbalar har bir  shaxs  faoliyatida  u yoki 

bu  darajada  mavjud.  Ularning  barchasi  faoliyatning  kechishi- 

ga  ta’sir  etib  ta’lim  jarayonining  motivatsiyasini  tashkil  etadi.

V.A.Krutetskiy  o'spirinlarda  uchraydigan  motivlarning  quyi- 

dagilarini alohida ifodalaydi:

a) biror o‘quv faniga qiziqish;

b)  Yatanga foyda keltirish istagi;

d)  shaxsiy qobiliyatini  ro‘kach qilish;

e)  oilaviy an’analarga rioya qilish;

478

---

f)  do‘st-birodarlarga ergashish;

g)  moddiy ta’minlash va hokazolar.

Respublikamizda 

professor 

M.G.Davletshin 

rahbarligi- 

da  o‘tkazilgan  F.I.Haydarovning  tadqiqotlarida  qishloq  makta- 

bi  o‘quvchilarining  o‘qish  motivlari,  N.S.Jo‘rayevning  tadqiqot­

larida  kichik  maktab  yoshidagi  o'quvchilarda  o‘qish  motivlarini 

shakllantirishning psixologik xususiyatlari  o‘rganildi.  Ushbu tad- 

qiqotlarda  kichik  maktab  yoshidagi  o'quvchilarning  o‘quv  mo­

tivlarini  psixologik  o‘yinlar  yordamida  shakllantirishga  mahalliy 

sharoitda  ilk  bor kompleks  yondashildi.  0 ‘quv jarayonida  foyda- 

lanilgan  psixologik  o‘yinlar  o‘quvchilarning  o‘qishga  ijodiy  yon- 

dashuviga, psixik taraqqiyotiga va psixik jarayonlariga ta’sir etishi 

mumkinligi ko'rsatib berildi.  Shu bilan birga baho olishga yo‘nal- 

ganlik motivlari tashqi motivlar sirasiga kirsa-da, ichki motivlarni 

muayyan darajada rivoj topishiga ko‘mak berishi ko‘rsatib berildi.