Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

1  Э.Эриксон.  Детство  и  общество

435

---

19.6.  Keksalik davrida yetakchi faoliyat va  rivojlanishning 

ijtimoiy  shart-sharoitlari

Keksalik davri ishlab  chiqarishda  faol ishtirok  etishdan uzoq- 

lashish,  nafaqaga  chiqish  bilan  ijtimoiy  pozitsiyaning  o‘zgarishi 

taraqqiyotning  ijtimoiy vaziyatidagi  muhim  o‘zgarishlardir.  Kek- 

salarga  nisbatan  ijtimoiy  vaziyatning  noaniqligi  ular  hayotining 

ijtimoiy  vaziyatini  to liq   deb  bo‘lmaydi.  Keksalik  davrida  inson 

quyidagi  savolni  hal  qiladi:  eski  ijtimoiy  aloqalarini  saqlab  qo­

lish hamda yangi ijtimoiy  aloqalarni o‘rnatish yoki yaqinlarining 

qiziqishlari bo‘yicha ularga qo‘shilish yoki o‘z muammolarini hal 

qilish uchun individual hayotga kirish.  Bu tanlov u yoki bu mos- 

lashuv  strategiyasini  —  o‘zini  shaxs  sifatida  yoki  individ  sifati­

da  saqlab  qolishni  belgilaydi.  Ana  shu  tanlovga,  moslashuvning 

strategiyasiga  bogliq  ravishda yetakchi  faoliyat  o‘zini  shaxs  sifa­

tida  saqlab  qolishga,  yoki  individ  sifatida  saqlab  qolishga yo‘nal- 

tirilishi  mumkin.

«Yopiq  kontur  tipi»  bo‘yicha  adaptatsiya  strategiyasida  tash­

qi  dunyoga  qiziqishlar  va  intilishlar  darajasining  pasayishida, 

egotsentrizm,  emotsional  nazoratning  susayishi,  toliqm aslik 

kompleksi,  qo‘zg‘aluvchanlik  ba’zan  atrofdagilarga  befarqlikda 

namoyon boladi.  Ba’zan ushbu keksayish modelini «passiv kek­

sayish»  yoki  ijtimoiy  qiziqishlarning  yo‘qolishi  ham  deb  ata- 

shadi.  Bunga  alternativ  ravishda  yana  bir  model  mavjud,  ya’ni 

jamiyat  bilan  aloqalar  saqlab  qolinadi,  yanada  rivojlantiriladi. 

Yetakchi faoliyat ijtimoiy tajribani tizimlashtirish va uzatishdan 

iborat  boladi.  Bu  yoshda  keksalar  kasbiy  faoliyatlarini  davom 

ettirishlari,  memuarlar  yozishlari,  o‘qitishlari,  ustozlik  qilish- 

lari,  nabiralarni  tarbiyalashlari  va jamoat  ishlari  bilan  shug‘ul- 

lanishlari  mumkin.

0

‘zini  shaxs  sifatida  saqlab  qolish  uchun  kuchi  yetadigan 

mehnat  bilan  shug‘ullanish,  turli  qiziqishlarga  ega  bolish,  ya- 

qinlarga  kerakli inson bolishga  intilish,  hayotga  qiziquvchanlik- 

ni his  qilish zarur.

436

---

N.S.Pryajnikov  keksalikni  turli  davrlarga bo‘lgan va bu  davr- 

larning  o‘ziga xos xususiyatlarini  ko‘rsatib 

0

‘tgan1.

I. 

Nafaqadan oldingi  keksalik  (55  yoshdan  nafaqaga chiqqun- 

cha)  -   nafaqaga tayyorlanish.

1.  Rivojlanishning  ijtimoiy vaziyati:

—  nafaqani kutish:  kim uchundir nafaqaga  chiqish bu  «tezroq 

dam  olishni  boshlash»,  kim  uchundir  faol  mehnat  faoliyatining 

to‘xtatilishi hamda qolgan energiyasini va tajribasini nima qilish- 

ni bilmaslik,  noaniqlik;

—  asosiy  aloqalar  ish  joyidagilar  bilan  bo‘lib,  hamkasblari 

uning tezroq nafaqaga ketishini xohlashadi,  inson esa buni seza- 

di,  boshqa  tomondan  inson  uni  nafaqaga  boshqalarga  nisbatan 

kechroq chiqazishlariga umid qiladi;

— yaqinlari  bilan  munosabatlarda  keksa  inson  oilasini,  nabi- 

ralarini  ham  ta’minlashi  mumkin  bo‘lgani  uchun  «foydali»,  ik­

kinchi tomondan yaqinda o‘zining ishlamaganida,  nafaqasiga qa- 

rab  qolganida  «kerak emasligini»  his qilish;

— ishda o‘ziga «munosib shogird» tayyorlash, trabiyalashga intilish.

2.  Yetakchi  faoliyat:

—  ulgurmaganlarini  bajarishga  intilish,  ishda  o‘zidan  keyin 

«Yaxshi nom»  qoldirishga intilish;

— o‘z tajribasini shogirdlariga, o‘quvchilariga uzatishga intilish;

— nabiralar tug‘ilganda  nafaqa yoshidagi  insonlar o‘zini mak- 

simal  darajada  namoyon  qilishda  nabiralar  tarbiyasi  bilan  ham 

shug‘ullanib,  «bo‘linishlari»  mumkin;

—  nafaqaga  chiqish  aniq  bo‘lganda  o‘zining  keyingi  hayotini 

rejalashtirish,  nafaqada nima bilan shug‘ullanish haqida o‘ylaydi.

II. 

Nafaqaga  chiqqan  davr  (nafaqaga  chiqqan  birinchi  yil)  — 

bu yangi ijtimoiy status, yangi rolni egallash.  Bu davr quyidagilar- 

da namoyon boladi:

1.  Rivojlanishning ijtimoiy vaziyati: