Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

Rivojlantiruvchi:

  mavzuning  ta’limiy  va  tarbiyaviy  o‘quv 

maqsadlari  asosida talaba  shaxsini rivojlantirish.

Tayanch  tushunchalar: 

gerontologiya,  oliy  psixik  jarayonlar, 

skleroz,  demensiya,  altsgeymer.

19.1.  Keksalik bioijtimoiy hodisa  sifatida

Qarilikning  birinchi  davri  gerontogenez  yoki  keksayish  davri 

deb ataladi.  Ko‘pchilik olimlarning fikriga ko‘ra,  bu davr 60  dan 

keyin boshlanadi.  Ba’zi  olimlar esa bu davrni  ayollarda  55  yosh- 

dan, erkaklarda 60 yoshdan keyin boshlanadi,  deya ta’kidlashgan.

426

---

Bu  yoshdagi  insonlarni  uch  guruhga  bo'lish  mumkin:  qariyalar, 

keksalar,  uzoq umr ko‘ruvchilar.

Xorij  olimi  Bernsayd bu  davrni to‘rt guruhga  ajratgan:  60—69 

yoshgacha qarilikdan oldingi davr,  70—79 yoshgacha qarilik,  80— 

89 yoshgacha keksalik,  90—99 yoshgacha munkillagan qarilik.

Bu yoshning eng muhim xususiyatlaridan biri yosh o‘zgarishi bi­

lan kechadigan genetik programmalashtirilgan jarayonning  qarishini 

bildiradi.  Qarilik murakkab bioijtimoiy psixologik hodisadir.  Biologik 

jarayon  sifatida  qarilik  organizmning  keksayishi,  o‘lim  ehtimolining 

ortishi  bilan  bog‘liq.  Ijtimoiy  hodisa  sifatida  keksalik  nafaqaga  chi- 

qish, ijtimoiy statusning o‘zgarishi, muhim ijtimoiy rollaming yo‘qoli- 

shi bilan bog‘lanadi. Psixologik darajada bu ro‘y bergan o‘zgarishlarni 

anglash va unga muvaffaqiyatli moslashishdan iborat.

Bu  yosh  o‘zgarishlari  nimalarda  ko‘rinadi,  degan  o‘rinli  sa- 

vol tug‘iladi?

Dastlab organizm faoliyatining sekin-asta susayishida kuzatila­

di.  Bu  yoshdagi  insonlarning jismoniy  kuchi,  energiyaning  umu­

miy  zaxirasi  yoshlik  davriga  nisbatan  ancha  kamayganligini  ku­

zatish  mumkin.  Insonning  qon  aylanish  va  immun  tizimi  ham 

susayadi.

Qarish jarayoni  insonning  nerv  sistemasiga  ham  ta’sir  qiladi. 

Dastlab uning sezgirligi kamayadi, tashqi ta’sirlarga organizmning 

sekin reaksiya bildirishi, turli sezgi organlari sezgirligining pasayi- 

shi kuzatiladi. Qarilik davrida ko'pchilik insonlar u yoki bu ma’lu- 

motni olish uchun ko‘proq vaqt sarflayotganligini his qilishadi.

Qarish jarayonining natijalari insonning eshitish sezgirligining 

susayishida kuzatiladi.  Fozard (1990)ning tadqiqotlaridan ma’lum 

bolishicha,  bu  yoshdagi  insonlarda  eshitishning  susayishi  qari- 

yalarning uchdan bir qismida,  ko‘proq erkaklarda kuzatiladi.

Bu  yoshdagi  insonlarning  ko‘pchiligida  ko'rishning  turli­

cha  buzilishlari  kuzatilishi  mumkin.  Ko‘z  gavhari  elastikligi- 

ning yo‘qotilishi hisobiga predmetlarga nazar tashlash qobiliyati- 

ning  susayishini  payqash  mumkin.  Ko‘z  gavhari  strukturasining 

o‘zgarishi  aniq  ko‘rmaslikka,  keyinchalik  kataraktaga  olib  keli-

427

---

shi  mumkin.  Qariyalardagi  o‘zgarishlardan  biri  sifatida  ko‘rish 

o'tkirligining  susayishida,  mayda  detallarni  farqlashning  qiyin- 

chiligida namoyon boladi.  Bunday o'zgarishlar bifokal va trifokal 

ko‘zoynaklar bilan  toldirilishi  mumkin.  Qariyalarda ko‘rish  sez- 

girligining  o‘zgarishi  ko‘p  jihatdan  psixofizik  funksiyalar  dina- 

mikasi bilan ko‘p jihatdan bogliq.  Qariyalarda  ranglarni  ajratish 

ham birmuncha  susayadi,  faqat  sariq  rangni  ajratish  50  yoshdan 

keyin ham o‘zgarmaydi.

Ta’m bilish sezgilari ham qariyalarda qariyb o‘zgarmaydi.  Bar- 

toshukning  (1990)  tadqiqotlaridan  ma’lum  bolishicha,  shirinni 

sezish qobiliyati o‘zgarmaydi.  M.  Spitzer (1988)ning tadqiqotlari­

dan  ma’lum  bolishicha,  achchiqni  sezish  biroz  kamayadi.  Ta’m 

bilish  sezgilaridagi  qator  o'zgarishlar  ba’zan  insonning  individu­

al  xususiyatlariga  ham  bogliq  boladi.  Qariyalar  ovqatdagi  ba’zi 

komponentlarning ta’mini sezishda qiyinchilikni boshdan kechi- 

radi,  bu  esa  ta’m  bilish  analizatori  emas,  balki  hid  bilish  sez- 

girligining  susayishi evaziga  sodir boladi.

Hid  sezgirligining  o‘zgarishiga  asosiy  sabab  nerv  uchlari  va 

tolalarida  karaxtlikning  boshlanishidir.  Bundan  tashqari,  hid  bi­

lish  sezgirligi  kamayishining  sabablari  havoning  ifloslanishi, 

zaharli  va  qolansa  hidli  moddalar  bilan  nafas  olish,  chekish, 

oziq-ovqatda A vitamini yetishmasligidir.

Shunday qilib,  keksayish davrida ko‘pchilik sensor funksiyalar 

susayadi.  Lekin shuni ta’kidlash joizki, biz yuqorida ko‘rib o‘tgan 

sensor sezgirlik tiplarining ko‘pchilikda susayishi kuzatilsa-da, bu 

hammada  bir  xil  emas.  Sensor  funksiyalarning  susayishi,  shaxs 

shug‘ullangan  faoliyat  turiga bogliq  ravishda  o‘zgarish  kuzatila- 

di.  Masalan,  butun  hayoti  davomida  musiqa  bilan  shug‘ullangan 

insonlarda eshitish sezgirligining unchalik o‘zgarmaganligini ku- 

zatish mumkin.