Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

1  bosqich  -  

prepubertat

' 

II  bosqich  — 

pubertat

III  bosqich  — 

postpubertat

Akseleratsiya  munosabati bilan  o‘spirinlik yoshining  chegara­

si endi  15—16 dan 23 yoshgacha bolmoqda.  Bunda ilk o‘spirinlik 

15—18  yosh,  o‘spirinlik  18—23  yoshdagi yigit va qizlarni  o‘z  ichi- 

ga oladi.  Demak,  o‘spirinlik ham oldin boshlanadi.  Lekin, bu ta­

raqqiyot  davrining  konkret  mazmuni  birinchi  navbatda  ijtimoiy 

sharoitlar  bilan  belgilanadi.  Yoshlarning jamiyatda  tutgan  o‘rni, 

ularning  mavqei,  ular  egallaydigan bilimlarning hajmi va bir  qa­

tor boshqa omillar ijtimoiy sharoitlarga bogliqdir.

Ilk  o‘spirinlik  yoshidagi  bolalar  bu  15  yoshdan  17—18  yosh­

gacha  bolgan  akademik  litsey va  kasb-hunar  kollejlari  o‘quvchi- 

laridir.  0 ‘spirinlik  — bu  odamning  fuqaro  sifatida  shakllanishi, 

uning ijtimoiy jihatdan yetilishi,  o‘z taqdirini o‘zi hal qilishi,  ijti­

moiy hayotda faol ishtirok etishi davri,  fuqaro va vatanparvarning 

ma’naviy  sifatlari  tarkib  topadigan  davrdir.  Faol  ijtimoiy  hayot, 

o‘qishning  yangi  xarakteri  (mustaqil  bilim  olish)  yigit  va  qizlar- 

da  dunyoqarashning  shakllanishiga,  ularda  mustaqillik va  burch 

hissining  tarkib  topishiga,  bilimning  turli  sohalarida  ularning 

ijodiy qobiliyatini  avj  oldirishga katta ta’sir kolsatadi.

Rus  psixologi  L.I.Bojovich  ilk  o‘spirinlik  davrida  shaxs  mo­

tivatsion  sohasining  rivojlanishiga  urg‘u  beradi:  o‘quvchilarning 

hayotda o‘z o‘rnini va ichki pozitsiyasini aniqlashi,  dunyoqarash­

ning shakllanishi va uning bilish  faoliyatiga,  o‘z-o‘zini  anglashga 

va axloqiy ongga ta’siri nazarda  tutiladi.

Ilk  o‘spirinlar  mustaqil  hayot  sohasida  yaqin  istiqbolga  ega 

bolar  ekanlar,  o‘zlarining  hayot  yollarini belgilab  olishga,  bun- 

dan  buyongi  mehnat  faoliyatlarining  aniq  istiqbollarini  aniqlab 

olishga,  o‘zlarining kelgusi  ixtisoslarini  tanlashga intiladilar.  Shu

369

---

munosabat  bilan  kasb-hunarga  oid  qiziqishlar  tarkib  topadi  va 

yanada  barqarorroq  bo‘lib  qoladi,  yigit  va  qizlar  o‘z  kelajaklari 

haqida jiddiyroq o‘ylay boshlaydilar.

Ilk  o‘spirinlik  davridagi  jismoniy  rivojlanish  ustida  to'xta- 

lib  o'tamiz,  bu  narsa  quyidagi  sabablarga  ko‘ra  muhimdir.  Jis­

moniy rivojlanishning  ayrim  xususiyatlari  ilk o‘spirin  shaxsining 

ayrim  sifatlari  rivojlanishiga  ma’lum  darajada  ta’sir  ko‘rsatadi  va 

uning  bundan  keyingi  hayot  faoliyati  sohasidagi  imkoniyatlarini 

bir  qadar  belgilab  beradi.  Birinchidan  bu  o‘rinda  kasb  tanlash 

nazarda tutiladi, bu esa ma’lum darajada yigit va qizlarning indi­

vidual jismoniy tuzilishi xususiyatlariga ham bog‘liqdir.  Ikkinchi- 

dan,  jinslarning  o'zaro  mayli  ta’sir  ko‘rsatadiki,  bunda jismoniy 

rivojlanish xususiyatlari  ancha muhim  rol  o'ynaydi.  0 ‘zining jis­

moniy kuchini va jozibadorligini,  sog'lomligi va mukammalligini 

his  etish  yigit  va  qizlarda  o‘ziga  ishonch,  dadillik,  tetiklik,  op- 

timizm  va  xushchaqchaqlik  singari  sifatlarning  tarkib  topishiga 

ta’sir ko‘rsatadi.

Bo‘yning o‘sishi o‘spirin qizlarda  15—16 yoshgacha, o‘g‘il bola­

larda  17—18  yoshgacha  davom  etadi.  Bu  yoshda  muskullar  kuchi 

tez  o‘sadi.  Masalan,  18  yoshli bola muskul  kuchi  12  yoshli bola­

ga  nisbatan  2  baravar  ko'p  bo‘ladi.  Jismoniy  taraqqiyot,  asosan, 

to‘g‘ri  ovqatlanish  rejimiga  va  jismoniy  tarbiya  bilan  shug'ulla- 

nishiga  ko‘p jihatdan bog'liq.  Jinsiy taraqqiyot jihatdan bu  yosh­

dagi ko'pchilik yigit va qizlar postpubertat (tugallanuvchi)  davrda 

bo'ladilar.  Bularning jismoniy  rivojlanishi  katta  yoshdagi  odam­

ning  jismoniy  rivojlanishidan  kam  farq  qiladi.  Bo'yning  va  or- 

ganizmning notekis o'sishi va rivojlanish davri tugallanadi hamda 

jismoniy  rivojlanishning  nisbatan  birmuncha  tekis  davri  boshla- 

nadi.  O'spirinlik  yoshida jismoniy  sifatlar  (bo'y,  og'irlik)  nisba­

tan  barqaror  darajaga  yetgan  bo'ladi.  Shuningdek,  muskul  kuchi 

va ishchanlik qobiliyati sezilarli darajada ortadi.

Ko'krak  qafasining  hajmi  kengayadi,  skelet,  naychasimon 

suyaklar  qattiqlashadi,  to'qimalar  va  a’zolarning  shakllanishi  va 

funksional  taraqqiyoti  tugallanadi.  Odatda  bu  yoshda  yurak  va

370

---

qon  tomirlarning  rivojlanishida  o‘smirlarga  xos  bo‘lgan  notekis- 

lik  endi  tekislashadi,  qon  bosimi  baravarlashadi,  ichki  sekretsi­

ya  bezlari  bir  me’yorda  ishlay  boshlaydi.  Nerv  sistemasining  va 

xususan,  miya  rivojlanishidagi  o‘zgarishlar  ma’lum bolib  qoladi. 

Lekin,  bu  o‘zgarishlar  miya  massasining  ortishi  hisobiga  emas, 

balki  miyaning  ichki  hujayralari  tuzilishining  murakkablashuvi 

hisobiga ro‘y beradi.

Katta  yarim  sharlar  qatlamidagi  hujayralarning  tuzilishi  se- 

kin-asta katta yoshdagi kishi miyasining hujayralariga xos bolgan 

xususiyatlarga  ega  boladi.  Bosh  miya  po‘stining  qismlarida  as­

sotsiativ  to‘qimalarning  miqdori  ko‘payadi.  Natijada  o‘qish  va 

mehnat jarayonida katta  (yarim sharlar) qatlamining analitik-sin- 

tetik  faoliyati  murakkablashadi.  Ba’zan bu  yoshdagi  o‘quvchilar- 

da nerv qo‘zg‘aluvchanligining ortishi,  nerv sistemasi normal ish- 

lashining  buzilishi  ko‘pincha  noto‘g‘ri  yashash  rejimining:  tungi 

mashg‘ulotlar,  to'yib  uxlamaslik,  toliqish,  chekish,  noratsional 

ovqatlanish,  zararli  odatlar  va  boshqa  ayrim  sabablarning  nati­

jasida ro‘y beradi.

Ilk o‘spirlik yoshining boshlanishida odatda jinsiy yetilish tu- 

gallanadi,  ikkilamchi  jinsiy  belgilar  rivojlanadi,  bu  hoi  yigit  va 

qizlarning  tashqi  kolinishida  ham  sezilarli  o‘zgarish  hosil  qila­

di.  Jinsiy  yetilish  davrining  tugallanishi  hali jismoniy yetuklikni 

ham,  buning  ustiga  psixik  va  ma’naviy  yetuklikni  ham  anglat- 

maydi.  Faqat  18  yoshga borib,  nikohdan  olishga  ruxsat beriladi- 

gan davrda,  shu  yosh uchun  minimal  darajada  zarur bolgan jis­

moniy,  ma’naviy,  fuqarolik yetuklik darajasi boshlanadi.  18 yoshli 

yigit  va  qizlar jamiyat  tomonidan  katta  yoshli  kishilar  deb  e’ti­

rof etiladi.

Ilk  o‘spirinlik  davrini  ikkinchi  olish  davri  deb  hisoblash 

mumkin.  Agar  birinchi  olish  davri  ko‘proq  bolalikka  yaqin 

bolsa,  ikkinchi  olish  davrida  bolgan  o‘spirin  ko‘proq  yoshlik 

davriga yaqindir va shu jihatidan o‘rganiladi hamda tadqiq etiladi. 

Ilk  o‘spirinlik  davri,  asosan,  unda  mustaqil  hayotning boshlani- 

shi (o‘rta maktabni tamomlab,  litsey,  kollejlarga kirishi) bilan xa-

371

---

rakterlanadi.  Hayotdagi bu  o‘zgarishlar ilk o‘spirinning shaxsiga, 

o‘z-o‘zini  anglashiga ta’sir ko‘rsatadi.  0 ‘smirlardan  farqli o£laroq 

ilk o‘spirinlar katta hayotni tasavvur etmaydilar, balki unda ishti- 

rok etadilar.

Ilk  o‘spirinlarning  mustaqilligi  ortishi  bilan  kattalarning  un­

ga  munosabatlari  ham  o‘zgaradi.  Kattalar  o‘smirga  ko‘proq  bola 

deb  qarasalar,  ilk o‘spirin yoshdagilarga  katta  odamdek munosa­

batda bo‘ladilar.  Ilk  o‘spirinlar hayotda  o£z  o‘rnini  topishga  nis­

batan  intilishi  anglangan  holatda  bo‘ladi.  U  o‘z  hayotiy  rejala- 

rini  amalga oshirish uchun harakat  qila boshlaydi va ma’lum bir 

kasbni egallay boshlaydi yoki shu  soha bo‘yicha akademik litsey- 

larda o‘qishini  davom  ettiradi.  0 ‘spirinlar tanlagan sohalari yoki 

kasblarida juda  katta  yangiliklar,  kashfiyotlar qilgilari  keladi,  le­

kin asta-sekinlik bilan yangilik va  kashfiyotlar qilish uchun ular­

da  bilim  va  tajriba  yetishmayotganligini,  buning  uchun  ko£proq 

o'qish va  o‘rganishlari  kerakligini  anglay boshlaydilar.

Hayot  faoliyati  kengaygan  sari,  o‘spirinlarda  ijtimoiy  rollar 

kengligi faqat  miqdor tomondangina kengayib  qolmay,  balki  sifat 

tomonidan ham o‘zgarib boradi.  Masalan:  16 yoshda pasport ola­

di;  18  yoshidan  faol  saylash  huquqiga  va  oila  qurish  imkoniyati­

ga ega bo‘ladi.  0 ‘spirin jinoiy ishlar uchun javobgar bo‘ladi.  Ba’zi 

o‘spirinlar bu  yoshdan  boshlab  ishlay boshlaydilar.  Kasb  tanlash 

haqida  o£ylay  boshlaydilar.  Lekin,  shunga  qaramay  o£spirinlarda 

kattalarga qaramlik xususiyatlari  saqlanib  qoladi.

0

‘spirinlar (16—18 yoshlar)  o‘zlarining psixologik xususiyatlari 

bilan boshqa  yosh  davrdagi  bolalardan  keskin  farq  qiladilar.  Jis­

moniy hamda  aqliy jihatdan voyaga yetgan,  kamolotga  erishgan, 

dunyoqarashi,  o‘z-o£zini  boshqarishi  kabi  yetuk  insoniy  xususi­

yatlari tarkib topgan bo'ladi.  Ular vazmin,  mulohazali bo‘ladilar, 

katta yoshdagilarga hurmat-ehtirom bilan qaraydilar.  Ular uzoqni 

ko‘zlaydigan,  kelajak  uchun  qayg£uradigan,  ota-onalarining  ya­

qin  yordamchisiga  aylanadilar.  O'quv  faoliyati  o‘spirinning  aso­

siy faoliyati bo‘lib  qolaveradi,  o‘qishga nisbatan o‘smirlik yoshiga 

qaraganda  o£spirinlikda  birmuncha  yuqoriroq  bo'ladi.  Mustaqil

372

---

hayotga  tayyorgarligini  o‘z-o‘zini  anglashi  bilan  bogliq  motiv­

lar bu  davrda yetakchi  o lin n i  egallaydi.  Motivlar tizimida jami­

yatning tolaqonli a’zosi bolishga intilish,  insonlarga naf keltirish 

kabi  ijtimoiy  motivlar  ustunlik  qiladi.  Bu  davrda  o‘spirinIarning 

kelgusi hayoti va tanlayotgan kasbiy  rejalariga  kola  fanlarga  nis­

batan  qiziqishlari  o‘zgaradi.  0 £spirinning  fanlarga  hamda  shu 

fan  o‘qituvchilariga  nisbatan  munosabati  o‘zgaradi.  0 ‘spirinlik 

davrida  o‘zi  ko‘zlagan  maqsadlariga  erishishga  asoslangan  mo­

tivlar  birinchi  o‘ringa  kolariladi.  0 ‘smirlar  o‘zlarining  o‘qish- 

ga  bolgan  munosabatlari  va  ularning  o‘qish-o‘rganishga  undov- 

chi  sabablarni  yaxshi  anglaydilar.  0 ‘spirinlik  yoshida  boshdan 

kechiriladigan  his-tuyg‘ularning  boyligi,  xilma-xilligi  bilan,  ha­

yotning  turli  tomonlariga  emotsional  munosabatda bo‘lishi  bilan 

ajralib turadi.

Rus  psixologi  L.S.Vigotskiy  1920-yillardayoq  ilk  o‘spirinlar 

haqida nazariyalar ko£pligini ta’kidlagan edi.  Ilk o‘spirinlar haqi­

da  3ta yirik yo£nalishlarni  ajratib  kolsatish  mumkin.

Birinchi yo£nalish biogenetik yo‘nalish deb ataladi,  uning aso­

sida  yetilishning  biologik  jarayonlari  yotadi.  Ikkinchi  yo£nalish 

sotsiogenetik  yo£nalish  deb  ataladi,  unda  asosiy  e’tibor  ijtimo- 

iylashuvga  qaratiladi.  Uchinchi  yo‘nalish  psixogenetik  deb  ata- 

lib,  uning  asosida  psixik jarayonlar  va  funksiyalarning  rivojlani­

shi yotadi.

373

---

Taraqqiyotning  biogenetik  nazariyalarida  rivojlanishning bi­

ologik  determinantlariga  asosiy  urg‘u  beriladi.  Rivojlanish  ja­

rayonining  o‘zi  bosqichlari  universal  bolgan  yetilish  sifatida 

talqin  etiladi.  Bu  yo‘nalishning  yorqin  namoyandalaridan  bi­

ri  XX  asr  amerikalik  psixolog  S.Xolldir.  Uning  ta’kidlashicha, 

rivojlanish  psixologiyasining  asosiy  qonuni  biogenetik  «reka- 

pitulyatsiya  qonuni»  hisoblanadi,  unga  k o la   individual  rivoj­

lanish,  ontogenez  filogenezning  asosiy  bosqichlarini  takrorlay- 

di.  Go‘daklik  rivojlanishning  hayvonot  fazalarini  takrorlaydi. 

Bolalik  qadimgi  odamlarning  asosiy mashg‘ulotlari  ovchilik va 

baliq  ovlash  bolgan  davrga  to‘g‘ri  keladi.  8  dan  12  yoshgacha 

bolgan  davr  o‘smirlikdan  oldingi  davr  deb  ataladi,  yovvoyi- 

lik  tugallanib,  madaniyatning  boshlanishi  deb  ta’riflaydi.  12—

13  yoshdan  22—25  yoshgacha  bolgan  davrni  o'spirinlik deb  at­

aladi,  kattalikning  boshlanishi,  romantizm  davri  deb  ataladi. 

Bu  davrda  tashqi  va  ichki  nizolar  avj  olib,  insonda  «individu- 

allik hissi» paydo boladi.  Holning bu nazariyasi psixologlar to­

monidan  tanqid  qilinadi.

Biogenetik  nazariyaning  boshqa  varianti  nemis  «konstitutsio- 

nal psixologiya»  vakillari tomonidan  ishlab  chiqildi.  E.Krechmer 

va E.Yensh ba’zi biologik omillar asosida  (tana  tuzilishi tiplari va 

boshqalar)  shaxs  tipologiyalari  muammolarini  ishlab  chiqib,  in­

sonning jismoniy tiplari va uning rivojlanish xususiyatlari  orasida 

qandaydir  boglanish  mavjud  bolsa  kerak,  deb  taxmin  qiladilar.

E.Krechmer barcha  insonlarni  ikki  tomonga joylashtirish  mum­

kin, bir tomonda sikloid (oson qo‘zg‘aluvchan,  kayfiyati o‘zgaruv- 

chan)  ikkinchi  tomonda  shizoid  (kamgap,  hissiyotlari  yorqin 

bolmagan)  tiplarni joylashtirish mumkin.  Krechmerning  shogir­

di  K.Konradning  ta’kidlashicha,  bu  tavsiflarni yosh bosqichlari- 

ga  ham  qollasa  boladi:  0 ‘smirlikdan  oldingi  davr  «sikloid»,  ilk 

o‘spirinlik  esa  «shizoid»  davrga  to‘g‘ri  keladi.  Shizoid  shaxsning 

o‘spirinligi  murakkab  va  o g lr  kechadi,  uning  xislatlari  indivi- 

dual-tipologik  xususiyatlar  bilan  yanada  chuqurlashadi.  Sikloid 

shaxs  ilk  o‘spirinlik  xavotirlanishlarini  yengil  shaklda  boshidan

374

---

kechiradi,  bu yoshning xususiyatlari uning tipologik xususiyatlari 

bilan muvozanatlashadi.

Nemis  olimi  V. Seller  «Konstitutsiya  va  rivojlanish»  asari- 

da  (1952)  ta’kidlashicha,  psixik  va  somatik  rivojlanish  orasidagi 

boglovchi zveno bola tana tuzilishining o‘zgarishi va uni anglash 

hisoblanadi.

Biogenetik  yo‘nalish  namoyandalari  olimlar  e’tiborini  taraq­

qiyotning  psixik  va jismoniy  o‘zaro  bogliqligini  o‘rganishga  qa- 

ratdilar.  Bu  psixofiziologiya  uchun  katta  ahamiyatga  ega  bo‘ldi. 

Psixika  taraqqiyotini  faqat  biologik  qonunlar  asosida  tushunish 

muvaffaqiyatga  erishmadi.  Ular  taraqqiyotning  ijtimoiy  omil- 

larining  rolini  yo‘qqa  chiqarib,  faqat  biologik  omillarning  rolini 

bo‘rttirmoqchi  bo‘ldilar.  Shunday  nazariyalardan  biri  mashhur 

amerikalik  psixolog  A.Gezell  nazariyasidir.  U  taraqqiyotda  bio­

logik  omillarga  urg‘u  beradi.  Gezellning  fikricha,  ilk  o‘spirinlik 

yoshi  11  dan 21  yoshgacha davom etadi,  ulardan birinchi besh yil 

(lldan  16 yoshgacha)  bo‘lgan davr juda  muhimdir.  Uning ta’kid­

lashicha,  o‘n yil,  oltin davr bo‘lib bola muvozanatli,  hayotni oson 

idrok  etadi,  ota-onasi  bilan  muomalasi  yaxshi,  tashqi  ko‘rinishi 

haqida qayg‘urmaydi.  11  yoshdan organizmda qayta  qurish bosh- 

lanadi;  bola  ta’sirchan  bo‘lib  qoladi,  qarshilik  kolsatish  (nega- 

tivizm),  kayfiyatning  tez  o‘zgarishi,  tengdoshlari  bilan janjallar, 

ota-onaga qarshi isyon paydo bo‘ladi.  12 yoshda hayotga munosa­

bat  ijobiylasha  boshlaydi,  o‘smirning  oiladan  uzoqlashishi  ham­

da  tengdoshlarining  ta’siri  kuchaya  boradi.  Bu  yoshdagi  asosiy 

xislatlar:  aqllilik,  chidamlilik va hazil;  o‘smir bajon-u dil tashab- 

bus  bilan  chiqadi,  tashqi  kolinishi  haqida  qayg‘ura  boshlaydi  va 

qarama-qarshi  jins  vakillariga  qiziqishi  ortadi.  13  yoshlilarning 

asosiy xislatlari  — o‘smir o‘zi bilan  o‘zi bolib,  introvertlik xislat­

lari kuchayadi;  o‘z-o‘zini tanqid qiladi,  tanqiddan tez  xafa b o la­

di,  psixologiya  bilan  qiziqa  boshlaydi,  ota-onaga  ham  tanqidiy 

munosabatda b o la boshlaydi,  do‘st tanlashi ham o‘zgarib boradi, 

somatik o‘zgarishlar kuchayganligi sababli kayfiyatning tez o‘zga- 

rishi namoyon boladi.

375

---

14 

yoshda  introversiya  ekstroversiya  bilan  almashadi,  o‘smir 

muloqotchan,  kuch-quvvatga  to‘la,  o‘ziga  ishonchi  ortgan,  in- 

sonlarga va ular  orasidagi  farqqa  qiziqish  ortadi.  U  o‘zini  bosh- 

qalar  bilan  solishtirishni,  kino  va  adabiy  qahramonlarga  o‘zini 

o‘xshatib,  muhokama  qilishni  yoqtiradi.  Gezellning  ta’kidlashi­

cha,  15 yoshlilarning xususiyatlarini yagona shaklda ifodalash qi­

yin,  chunki  individual  farqlar  ortib  boradi.  Bu  yoshdagi  yangi 

psixologik  tuzilma  —  mustaqillik  ruhining  ortishi  bolib,  bunda 

o‘smirning  maktab  va  oilaga  munosabati  kuchayadi,  tashqi  na- 

zoratdan qochish o‘z-o‘zini nazorat qilish va ongli o‘z-o‘zini tar­

biyalash bilan uyg‘unlashadi.  Bularning  barchasi  o‘smirning  sal­

biy ta’sirlarni  idrok qilish va tez xafa bolishini orttiradi.

16 yoshda yana osoyishtalik boshlanadi:  isyonchilik xushchaq- 

chaqlikka  aylanadi,  ichki  mustaqillik,  hissiy  barqarorlik,  mulo- 

qotchanlik,  kelajakka intilish kuchayadi.  Shunday qilib,  Gezellda 

biogenetik  konsepsiya  taraqqiyotning  turli jihatlarini,  xronologik 

birlashtirilgan tavsiflashga  aylanadi.

Sotsiogenetik  nazariyalarda  ilk  o‘spirinlik  xususiyatlari  ja- 

miyatning  tuzilishidan,  ijtimoiylashuv  usullaridan,  boshqalar bi­

lan  o‘zaro  ta’sir  xususiyatlaridan  kelib  chiqadi.  Ilk  o‘spirinlikni 

olganishda  sotsiogenetik yo‘nalish  ijtimoiy psixologiyaning  ta’si­

ri  bilan  bogliq.  Nemis  psixologi  K.Levinning  «maydon  nazari­

yasi»  bo‘yicha  insonning  xulq-atvori,  bir  tomondan  shaxsning, 

ikkinchi tomondan uni o lab  turgan muhitning funksiyasidir.  Le­

kin  shaxs xususiyatlari va muhit xislatlari o‘zaro bogliq.  Bola oi- 

ladan,  maktabdan  tashqarida  mavjud  bola  olmaydi,  chunki  bu 

ijtimoiy  institutlar  alohida  olingan  individlarsiz  bolishi  mum­

kin  emas.  Levin  shaxsiy  va  muhit  tarkibiy  qismlarining  birligi 

va  o‘zaro  ta’sirini hayotiy yoki psixologik fazo  deb  ataydi.  O lish 

davrining  muhim jarayonlari sifatida Levin shaxs hayotiy dunyo- 

sining,  muloqot  doirasining  kengayishi  deb  hisoblaydi.  Ilk o‘spi- 

rinning xulq-atvori o‘zgaruvchandir.  Bolalikdan kattalikka olgan 

o‘spirin,  to liq  unisiga  ham,  bunisiga  ham  kirmaydi.  Uning  ha­

yotiy  dunyosi  va  ijtimoiy vaziyatdagi  bu  xususiyati  intilish  dara-

376

---

jasining  noaniqligi,  ichki  qarama-qarshilik,  kuchli  tortinchoq- 

lik va  agressivlik kabi psixikasining holatlarida  namoyon bo‘ladi. 

Bunday nizolar qanchalik ko‘p bolsa,  bolalar dunyosi va kattalar 

dunyosi orasida farq shunchalik ko‘p boladi.

Levin  konsepsiyasining  yutugl  shundaki,  u  o‘spirinlikni  ijti- 

moiy-psixologik hodisa sifatida qaraydi, shaxsning psixik taraqqi- 

yotini uning  ijtimoiy holatining  o‘zgarishi bilan boglaydi.

Ilk  o‘spirinlik  biogenetik  va  sotsiogenetik  yo‘nalishlarining 

umumiy xususiyati shundaki,  taraqqiyotning manbaalari va hara­

katga  keltiruvchi  kuchlarini  ular  psixik  omillardan  tashqarida 

izlaydilar.  Birinchi  holda  organizmda  ro‘y beradigan biologik ja- 

rayonlarga urg‘u beriladi,  ikkinchisida  shaxs  ishtirok  etadigan  ij­

timoiy jarayonlarga urg‘u beriladi.

Psixogenetik  yo‘nalish  har  ikkala  yo‘nalishning  ahamiyati­

ni  kamaytirmagan  holda,  psixik  jarayonlarning  rivojlanishini 

birinchi  olinga  qo‘yadi.  Bu  yo'nalishni  uchga  bolib  olganish 

mumkin.  Ular:

Xulq-atvorni  hissiyot,  mayl  va  boshqa  psixikaning  ratsional 

bolmagan  tarkibiy  qismlari  bilan  tushuntiruvchi  nazariya  psi- 

xodinamik  nazariya  deb  ataladi.  Bilish  qobiliyatlari  va  intellekt- 

ning  rivojlanishiga  urg‘u  beriladigan  konsepsiya  kognitiv  yoki 

kognitiv-genetik  konsepsiya  deb  ataladi.  Shaxsning  rivojlanishi­

ga urg‘u beriladigan konsepsiyalar personologik konsepsiyalar deb 

ataladi.

377

---

Ilk  o‘spirinlik haqida  psixodinamik  nazariyaning  yirik  namo- 

yandasi  mashhur  amerikalik  psixolog  E.Erikson  hisoblanadi. 

Uning  falsafiy-metodologik  qarashlari  freydistik-psixoanalizning 

davomi  hisoblanadi.  Z.Freyd  shaxs  taraqqiyotining  asosiy  hara- 

katlantiruvchi kuchi biologik jinsiy mayl  («libido»)  deb hisoblaydi. 

Eriksonning  ta’kidlashicha,  insonning  rivojlanishi,  o‘zaro bogliq 

uch  jarayondan  iborat:  biologiya  olganadigan  jismoniy  taraqqi­

yot,  psixologiya  olganadigan  ongli  «Men»ning  rivojlanishi,  ijti- 

mioy fanlar olganadigan ijtimoiy rivojlanish.  Taraqqiyotning aso­

siy  qonuni  —  «epigenetik  prinsip»  bolib,  rivojlanishning  har  bir 

yangi bosqichida  oldingi bosqichlarda bolmagan yangi  hodisa va 

xislatlar paydo boladi.  Taraqqiyotning yangi  fazasiga  olish  «nor­

mativ  inqiroz»  shaklida  oladi,  u  tashqaridan  patologik  hodisa- 

ga o‘xshaydi,  lekin o‘sishning normal qiyinchiliklarini ifodalaydi.

Taraqqiyotning  yangi  bosqichiga  olish  oldingi  bosqichga 

xos  bolgan  asosiy  qarama-qarshilikni  hal  qilish  asosida  mum­

kin boladi.  Agar  qarama-qarshilik  hal  qilinmasa  u  albatta  keyin 

namoyon boladi.

Erikson  hayotiy siklni  sakkiz bosqich  (faza)ga boladi.

Birinchi bosqich  — go‘daklik.  Uning  asosiy  maqsadi  — tashqi 

dunyoga  «ishonish»  hissini  hosil  qilishdir.  Uning  asosiy  vositasi 

ota-onaning  muhabbati  va  g‘amxo‘rligidir.  Agar  go‘dakda  «asos- 

li ishonish» vujudga kelmasa, unda dunyoga «asosli ishonmaslik», 

xavotirlanish hissi  paydo  boladi.

Ikkinchi bosqich  — ilk bolalik  — bolada  uyat va  shubhalanish 

kabi hislar paydo boladi.  Bolada mustaqillik, mas’uliyat, tartib va 

intizomni hurmatlash kabi xislatlar paydo boladi.

Uchinchi  bosqich  —  o‘ym  yoshi  (5—7  yosh)  tashabbus  hissi, 

nimadir  qilish  hissi  paydo  boladi.  Bu  yoshda  guruhiy  o‘yinlar, 

tengdoshlari  bilan  muloqot,  xayolning  rivojlanishi  muhim  hi­

soblanadi.  Bu  yoshda  adolat,  qoidaga  mosligini  tushunish  hissi 

paydo boladi.

Toltinchi bosqich  — maktab yoshidagi yangi psixologik tuzil- 

ma  — maqsadga  erishish qobiliyati,  tashabbuskorlik hissidir.

378

---

Beshinchi 

bosqich 

—  o‘spirinlik 

bolib, 

boshqalarga 

o‘xshamaslik,  individuallik  hissining  paydo  bolishi  bilan  xarak- 

terlanadi.  Erikson  o‘z-o‘zini  anglash,  vaqtni  yangicha  his  qilish, 

jinsiy qiziqishlar shakllanishi mexanizmlarini  toliq tavsiflaydi.

Oltinchi bosqich — yoshlik — boshqalar bilan intim psixologik 

yaqinlik,  jumladan,  jinsiy  yaqinlik  ehtiyoji  va  qobiliyati  paydo 

boladi.

Yettinchi  bosqich  —  yetuklik  davrida  hayotiy  faoliyatning 

barcha  sohalarida  (mehnatda,  ijodiyotda,  g‘amxo‘rlikda,  pusht 

qoldirishda,  tajriba uzatish va boshqalarda)  mahsuldorlik tuyg‘usi 

uzluksiz  hamroh  boladi  va  ezgu  niyatlarning  amalga  oshishida 

turtki vazifasini bajaradi.

Sakkizinchi bosqich,  ya’ni qarilik — inson sifatida o‘z burchi- 

ni  uddalay  olganligidan,  turmushning  keng  qamrovliligidan  qa- 

noatlanish  tuyg‘ulari bilan xarakterlanadi.

Personologik  yo‘nalish  vakillari,  jumladan  E.Shprangerning 

ta’kidlashicha,  bu  davrdagi  asosiy  o‘zgarishlar:  shaxsiy  «Men»ni 

kashf qilish, refleksiyaning o‘sishi, o'zining individualligini anglash 

va  shaxsiy  xususiyatlarini  e’tirof  etish,  hayotiy  ezgu  rejalarning 

paydo  bolishi,  o‘z  shaxsiy  turmushini  ongli  holda  qurishga  inti­

lish  va  hokazolardir.  Shpranger  o‘spirinlikni  ikki  davrga  boladi. 

Birinchi  davr  14—17  yoshlarda  vujudga  keladigan  inqiroz  o‘spiri- 

nlarda  o‘zlarini  kattalarning  bolalarcha  munosabati  doirasidan 

qutulish  tuyg‘usi  paydo  bolishidan  iboratdir.  17—21  yoshlilarning 

asosiy  xususiyati  ularda  tengqurlaridan  «ajralish»  inqirozi  va  tan- 

holik  istagining  paydo  bolishidir.  Bu  holat  tarixiy  shart- sharoit- 

lardan kelib  chiqadi.  Shpranger ilk o‘spirinlarda o‘z-o‘zini anglash 

va  qadriyatlar  yo‘nalganligiga  asos  solgan.  Bu  yo‘nalishni  ke­

yinchalik K.Byuler, A.Maslou va boshqalar davom ettirganlar.

Kognitivistik  yo‘nalishning  asoschilari  qatoriga  J.Piaje, 

Dj.Kelli,  L.Kolberg,  D.Bromley,  Dj.Birrer,  A.Vallon,  G.Grimm 

va  boshqalarni  kiritish  mumkin.  J.Piajening  intellekt  nazariyasi 

aql-idrok  funksiyalari  hamda  uning  davrlari  haqidagi  ta’limotni 

o‘z  ichiga  oladi.  Intellektning  asosiy funksiyalari  uyushqoqlik  va

379

---

m oslashish ,  k o 'n ik is h d a n   iborat  bo'lib,  a q l- id ro k n in g   fu n k sio n a l 

invariantligi  deb  yuritiladi.

U  intellektni  quyidagi  rivojlanish  davrlariga  ajratadi:  1)  s e n ­

s o m o to r   intellekt  (tu g‘ilish d an   2  yoshgacha);  2)  o p e ratsiyalardan  

ilgarigi  ta f a k k u r   davri  (2  y o shd an  7  yoshgacha);  3)  k o n k ret  o p e - 

ratsiyalar  davri  7—8  y o s h d a n   11—12  yoshgacha);  4)  rasm iy  o p e - 

ratsiyalar  davri.

Hayotiy  istiqbol  rejalarni  qu rish ,  kelajakka  y o 'n a lg a n lik   o'spi- 

rin  h a y o tin in g  m a z m u n ig a   aylanadi.  Ilk o 's p irin lik  d a v rid a  m u s t a ­

qil  hayot  oston asig a  q a d a m   q o 'y ish  —  ta ra q q iy o tn in g   m u h i m   ijti­

m oiy vaziyatidir.  17  yoshdagi  in q iro z ja r a y o n id a  shaxsiy taraqqiyot 

subyekti  sifatida  i n s o n n i n g   sh a k lla n is h   vazifasi  hal  qilinadi.  Ilk 

o 's p ir in lik d a n   katta  o 's p ir in lik k a   o 'tis h d a   kasbiy  o 'z - o 'z i n i   belgi- 

lash  tugallan ib ,  o 'z - o 'z i n i   n a m o y o n   qilish  a m a lg a   oshadi.