Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

Kichik  maktab  davrida  shaxslararo  munosabat.

  Birinchi  bor 

maktabga  kelgan  bola  o‘z  atrofdagilari  bilan  psixologik jihatdan 

yangi  munosabat  tizimiga  o‘tadi.  U  hayotining  tubdan  o‘zgar- 

ganini,  unga  yangi  majburiyatlar,  nafaqat,  har  kuni  maktabga 

borish,  balki  o‘quv  faoliyati talablariga bo‘ysunish  ham  yuklatil- 

ganligini  his  eta  boshlaydi.  Bola  insoniy  munosabatlar  tizimida 

ham  alohida  o‘rin  egallayotganini  bila boshlaydi.  Ota-onasi,  ya- 

qinlari,  atrofdagilari unga yosh boladek emas, balki o‘z vazifalari, 

majburiyatlari  bor bo‘lgan,  o‘z  faoliyat  natijasiga  ko‘ra  hurmatga 

sazovor bolishi  mumkin bolgan  alohida  shaxs  sifatida  munosa­

batda  boladilar.  Oila  a’zolarining  bola  o‘quv  faoliyati,  yutuqlari 

bilan  qiziqayotganligi,  shuningdek,  uni  nazorat  qilayotganli- 

gi,  unga  qilinayotgan  yangi  muomala,  munosabat uning  ijtimoiy 

mavqei  o‘zgarganligini  to la  his  etishiga,  o‘ziga  nisbatan  muno- 

sabatining  o'zgarishiga  asos  boladi.  Kichik  maktab  yoshidagi 

o‘quvchilarning  muhim  xususiyatlaridan  biri  ulardagi  o‘qituv- 

chiga  ishonch  hissi  bolib,  bunda  o‘qituvchining  o'quvchiga  ta’sir 

ko‘rsatish  imkoniyati juda  kattadir.  Bola  o‘qituvchini  aql  sohibi, 

ziyrak,  sezgir,  mehribon  inson  deb biladi.  0 ‘qituvchining obro‘si 

oldida  ota-onalar,  oilaning  boshqa  a’zolari,  qarindosh  urugla- 

rining  nufuzi  keskin  kamayadi.  Shu  sababli,  bolalar 

0

‘qituvchi- 

ning  har  bir  so‘zini  qonun  sifatida  qabul  qiladilar.  Demak,  ki­

chik maktab yoshidagi o'quvchilar rivojida yetakchi bolgan o‘quv 

faoliyati o‘qituvchi shaxsi va o‘quvchi bilan munosabat uslubining 

ahamiyati juda kattadir.

Kichik  maktab  davrida  bolaning  boshqa  insonlar  bilan  mu- 

nosabatlarida  katta  o‘zgarishlar  ro‘y  beradi.  Bolaning  muloqoti 

endi  aniq  maqsadga  qaratilgan  boladi.  Bunga  sabab  bir  tomon­

dan  o‘qituvchining  doimiy  ravishda unga  ko'rsatadigan faol ta’siri 

bolsa,  ikkinchi tomondan o‘quv jamoasining ko‘rsatadigan ta’siri-

315

---

dir1.  Chunki,  o‘qituvchi bolaga  ota-onaga nisbatan ko‘proq ravish­

da  normativ  talablar  qo‘yadi.  Bundan  tashqari  bolaning  oilasi  va 

tevarak  atrofdagi  odamlar  bilan  ham  muloqotida  katta  o‘zgarish- 

lar boladi.  Oilada endi bolani ma’lum bir majburiyat va huquqlari 

bolgan  shaxs  sifatida  qabul  qilinadi  va  bu  o‘z-o‘zidan  bola  bilan 

bolgan  munosabatlarda  o'z  aksini  topadi.  Atrofdagilar  bilan  mu­

nosabatda  esa  bola  o‘z  «Men»ini  namoyon  etishga  harakat  qila­

di.  L.S.Vigotskiyning  ta’kidlashicha,  faqat  jamoaviy  hayot  ichida 

va  ijtimoiy  munosabatlar  ta’sirida  bolaning  individual  xulq-atvori 

shakllanadi.  Faqat  o'qituvchigina  o‘quvchisiga  turli  qat’iy  talablar 

qo‘yib,  ularning xatti-harakatlarini  baholay oladi,  bolaning  ijtimo- 

iylashuviga sharoit yaratib,  uni huquq va burchlar — ijtimoiy mako- 

ni tizimida standartlashuviga olib kela oladi.  0 ‘qituvchining muno- 

sabat uslubi o‘quvchining faolligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.  Kichik 

maktab  yoshidagi  o‘quvchi  faolligining  asosan  uch  xil  ko‘rinishi 

mavjud bolib,  bular: jismoniy,  psixik va ijtimoiy faollikdir.

0

‘qituvchining dars jarayonida har bir o‘quvchiga ta’sir ko‘rsati- 

shi  uchun  qulay  imkoniyati  bor.  0 ‘quv  faoliyatining  boshlani- 

shi  jarayonida  bolaning  kattalar  va  tengdoshlari  bilan  qiladigan 

muomala-munosabatlari  yangicha  tus  ola  boshlaydi.  «Bola-kat- 

ta»  munosabati  «bola-ota-ona»  munosabatidan  tashqarida  yuza­

ga  keladi.  Chunki,  o‘qituvchi  bolaga  ota-onaga  nisbatan  ko‘proq 

ravishda normativ talablar