Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

13.5.  Ilk bolalik davrida  o‘z-o‘zini  anglash

Bu  davrdagi  bolalarning  xatti-harakatlari  ularning  xohish  va 

hissiyotlari juda o‘zgaruvchan bo'ladi. Masalan, bolaning yig'lashi 

hamda  yig‘idan  to‘xtashi  juda  tez  o‘zgaradi.  Ilk  davrda  bolada

242

---

o‘z  yaqinlariga:  onasi,  otasi,  buvi-buvalari,  tarbiyachisiga  nisba- 

tan  muhabbat  shakllanadi.  Bola  o‘z yaqinlaridan  maqtov  olishga 

harakat  qiladi.  Ota-onalar  tomonidan  bolaning  xatti-harakatlari 

va  shaxsiy  xususiyatlariga  beradigan  ijobiy  emotsional  baholari 

ularda  o‘zlarining  layoqat va  imkoniyatlariga  nisbatan  ishonchi- 

ni  shakllantiradi.  U  o‘z  ota-onasiga  nihoyatda  qattiq  boglan- 

gan  bo‘lib,  intizomli  va  itoatkor  boladi.  Ana  shu  bogliqlik  sa- 

babli bolaning asosiy ehtiyojlari qondiriladi,  xavotirligi kamayadi. 

Onasi  yonida  bolgan  bolalar  ko‘proq  harakat  qiladilar  va  at- 

rof-muhitni  o‘rganishga intiladilar.  Bu davrda bola  o‘z  ismini ju­

da yaxshi o‘zlashtiradi.  Bola doimo  o‘z ismini himoya qiladi,  uni 

boshqa ism bilan chaqirishlariga norozilik bildiradi.  Kattalarning 

bola  bilan  qiladigan  muomala-munosabati  uning  o‘zini  alohida 

shaxs  sifatida  anglashini  boshlanishiga  imkoniyat  beradi.  Bu ja- 

rayon  asta-sekinlik bilan  amalga  oshadi.  Kattalarning bola bilan 

qanday  muomala  qilishlariga  qarab  uning  o‘z  «Men»ini  anglay 

boshlashi birmuncha avvalroq yoki kechroq yuzaga kelishi mum­

kin.  3  yoshli  bola  o‘zini,  o‘z  xohish  va  ehtiyojlarini  qondirishi 

mumkin bolgan manba  deb biladi va bu uning  «Menga bering», 

«Ko‘taring»,  «Men ham boraman» kabi talablarida ko‘rinadi.  Uch 

yoshli bolalar  o‘zlarini  o‘zgalar bilan taqqoslay boshlaydilar,  bu- 

ning natijasida bolalarda o‘z-o‘zini baholash vujudga keladi.  Shu 

davrdan  boshlab  bolalarda mustaqil  bolish  ehtiyoji  yuzaga  kela­

di  va  bu  ularning  «o‘zim  qilaman»  qabilidagi  so‘zlarida  namo­

yon boladi.

3  yoshdagi  inqiroz:  3  yoshga  kelib  bola  o‘zini  kattalar  bilan 

taqqoslay  boshlaydi  va  kattalar  qilishi  mumkin  bolgan  (huquqi 

bolgan),  ular  bajara  oladigan  harakatlarni  bajarishga  intila- 

di.  «Men  katta  bolsam   mashina  haydayman»,  «Men  sizga  kat­

ta tort olib kelaman»,  «Mening yuzta qo‘g‘irchog‘im boladi» kabi 

xohishlarini  o‘z  tili  bilan  ifodalaydi  va  u  kelasi  zamonda  gapir- 

sa  ham  o‘zining barcha xohishlarini shu bugun  amalga  oshirish- 

ga  harakat  qiladi.  Ko‘pincha bunday  xislat  qat’iylik  va  qaysarlik 

bilan  namoyon  boladi.  Bu  qaysarlik  asosan  bolaning  kattalarga

243

---

bildirgan  salbiy xatti-harakatlarida  namoyon  bo‘ladi.  Bola  o‘zini 

mustaqil  harakat  qila  olishini  anglagan  vaqtdan  boshlab,  unda 

«o‘zim qilaman» boshlanadi va bu yana qaysarlik va o‘jarlik tarzi­

da ko‘rinadi.  3 yoshdagi inqiroz bola shaxsining ma’lum bir dara­

jada  rivojlanganligi  va  kattalar  bajaradigan  xatti-harakatlarni  qi­

la olmayotganligini  anglashi natijasi hisoblanadi.  Inqiroz  davrida 

yuzaga  keladigan  iroda,  layoqat va boshqa bir  qancha  xususiyat- 

lar uni shaxs bolib  shakllanishiga tayyorlaydi.